Վասիլի Սուրիկով..Բոյարուհի Մորոզովա

<<Բոյարուհի Մորոզովան>> ռուսական պատմական ժանրի նկարիչ Վասիլի Սուրիկովի հայտնի նկարներից է: Այն ստեղծվել է 1887թ. և ունի պատմական հիմք: Սուրիկովն այս ստեղծագործությամբ փառաբանում է Թեոդոսիա Պրոկոպիևնա Մորոզովային (1632 — 1675), ով իր ապրած ժամանակաշրջանում բավականին հայտնի էր: Հայտնիության առաջին նախապայմանն իր հարուստ ամուսինն էր` Գլեբ Իվանովիչ Մորոզովը, ով մտերիմ հարաբերությունների մեջ էր Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարի հետ:

Վասիլի Սուրիկով-<<Բոյարուհի Մորոզովա>>.կտավ, յուղաներկ. 304x587,5 (1887)

Մորոզովի մահից հետո նրա ողջ հարստությունն անցնում է առաջին ամուսնությունից ունեցած որդուն` Իվանին, սակայն գործնականորեն ունեցվածքին տիրապետում էր հենց բոյարուհին: Ամուսնու մահից հետո նա դառնում է եկեղեցական ռեֆորմների ընդդիմադիր քահանայի բարեկամն ու <<գործընկերը>>, հետևաբար և` ցարի թշնամին ու հակառակորդը:

Սուրիկովն այս կտավում պատկերում է այն պահը, երբ բոյարուհի Մորոզովային տանում են Չուդով մենաստան` հարցման: Սա 1671 թվականի նոյեմբերի 11-ին էր:

 Անաստասիա Միխայլովսկայան Մորոզովայի կերպարում

 

Պատմական իրադարձությունը Սուրիկովն առանց ամբոխի չի պատկերացնում: Այս նկարում ևս գլխավոր գործող անձիք ամբոխի մարդիկ են: Սրանց մեջ բոյարներ են, հասարակ գյուղացիներ, հրամանատարներ, երեխաներ, աղքատներ: Նրանք նայում են Մորոզովային, ով զրկվել է իր հարստությունից, ունեցվածքից` հանուն հավատի և սկզբունքների: Երեխաների համար սա պարզապես զվարճալի է, կանանց համար այս իրադարձությունը բամբասանքի նոր թեմա է, ոմանց համար սա ցավալի ճակատագիր է, որին չպետք է արժանանար բոյարուհին: Ասում են, նկարի աջ անկյունում պատկերված օտարականը հենց Սուրիկովն է...

Նկարի առաջին էսքիզներից

Հետաքրքիր է նկարված Մորոզովայի դեմքը: Այն արտահայտում է միանգամից և ցասում, և վրեժ, և տառապանք ու հպարատություն: Էեոդոսիա Պորոկոպիևնայից մեզ լուսանկարներ չեն հասել, և չենք կարող ասել, թե իրականում ինչպիսին էր նա: Սակայն Սուրիկովը երկար է փնտրել Մորոզովայի կերպարի բնորդին: Նրա բնորդուհիների փոքրիկ դեմքերը միծշտ կորում էին ամբոխի մարդկանց կերպարներում: Փնտրտուքներից հետո գյուղի փոքրիկ գերեզմանատանը վերջապես Սուրիկովը գտնում է մի բնորդի: Նա ուրալցի Անաստասիա Միխայլովսկայան էր: Ընդամենը 2 ժամում Սուրիկովը նրանից նկարում է Մորոզովայի կերպարի էտյուդը. սա դառնում է բոլոր նախորդ էտյուդների գագաթնակետը: 

Հատված ամբոխից

1885 թվականի ողջ ամռանը Սուրիկովը էտյուդներ է նկարում: Պահպանվել են 30 էսքիզներ և շուրջ 70 էտյուդներ, որոնք արվել են նկարը ստեղծելուց դեռ 6 տարի առաջ:

Յուրքանչյուր էսքիզից հետո Սուրիկովը փոխում էր իր մտադրությունը, փոխվում էին նաև կերպարները, ֆիգուրները, դրանց դիրքերն ու ժեստերը: Ամենափոփոխական հատվածներից էին սայլի փայտե գերանները, որոնց ուղղությունը նկարիչը փոխում էր յուրաքանչյուր էսքիզը նկարելիս: Դրանք հայտնվում էին մեկ աջ, մեկ ձախ կողմում, փոխվում էին անկյունային աստիճաններով: Ամենադժվարը, սակայն, նկարի կոմպոզիցիայում շարժում մտցնելն էր, ինչը արվել է հենց սայլի միջոցով: Սուրիկովն ընտրել է այնպիսի ռակուրս, որ սայլի թողած հետագիծը նկատելի լինի և կտավը դառնա դինամիկ: Մի կողմից ստեղծագործությունն իրոք դինամիկ է. սա ապացուցում են սայլի հետքերը ձյան վրա, վազող տղան: Մյուս կողմից այն չի շարժվում, քանի որ Սուրիկովը պատկերել է ստատիկ մարդկանց հոծ բազմություն: Ասես կանգնելու հրահանգ է տալիս Մորոզովայի ձեռքը ևս:

Օտարականի ֆիգուրը

Բավականին հետաքրքիր է Մորոզովայի ձեռքի ժեստը: Սա ևս տարբեր էսքիզներում պատկերված է ոչ միօրինակ: Նախնական գծանկարներում Մորոզովան բարձրացրել է ձախ ձեռքը, մինչդեռ կտավում դեպի վերև է պարզած աջը: Ինչպես արդեն ասվեց, առաջին հայացքից այն փորձ է անում կանգնեցնել սայլը:

Նկարն ունի հետաքրքիր կոմպոզիցիա: Այն զարգանում է անկյունագծով: Առաջին պլանում փայտե սայլին նստած բոյարուհին է: Նրա թիկունքում ժողովուրդն է, հետևի պլանում` գյուղական տներն ու եկեղեցին: Սուրիկովը միշտ ընտրում է նմանատիպ կոմպոզիցիաներ: Պատճառն այն է, որ այս նկարիչը միշտ ցանկանում է ընդգծել ժողովրդի կերպարը: Այսպես է նաև Մորոզովային նախորդող կտավում: Դա <<Ստրելեցների մահապատժի առավոտը>> ստեղծագործությունն է, որտեղ խռնված ամբոխը պատկերված է Վասիլի Բլաժենու տաճարի ֆոնին:

Կտավին նայելիս ակամայից հիշում ենք սև ագռավի պատմությունը: Մորոզովան ասես ագռավ լինի` ճերմակ ձյան վրա: Նրա սև հագուստը, մուշտակն ու գլխաշորը հակադրվում են ամբոխի գույնզգույն զգեստների հետ:

Մուրացիկի ֆիգուրը

Կոմպոզիցիայում իրենց ուրույն տեղն ունեն աղքատ մուրացիկի և օտարականի ֆիգուրները: Սրանք երկուսն էլ նկարի աջ անկյունում են: Ասում են, օտարականը հենց Սուրիկովն է...Սա միակ կերպարն է կտավում, որ տեղիք է տալիս խորհելու իր մասին: Այն մի կողմից անտարբեր է, և մտահոգված իր հոգսերով, մյուս կողմից Մորոզովայի վիշտը իրենն է և նա ամենաշատն է մտածում բոյարուհու ճակատագրի համար:

Կտավն ավարտվելուց հետո այն ստացվում է ահռելի մեծ չափերի, և քանի որ Սուրիկովն ի սկզբանե որոշել էր չվաճառել այն, այնուամենայնիվ, նկարը հայտնվում է Տրետյակովյան պատկերասրահում: Տարիներ անց Իգոր Գրաբարին գրած նամակում Սուրիկովն ասում է. <<Սենյակի դուռը, որտեղ գտնվում էր ստեղծագործությունը, բացեցին, և ես տեսա նկարս այնպիսի տեղում և այնպիսի լուսավորությամբ, ինչպիսին երազել էի 25 տարի...>>:

Նյութը պատրաստեց Զառա Սիմոնյանը