Հայաստանի միանավ բազիլիկները

Հայաստանի 4-5-րդ դարերի եկեղեցիները անգմբեթ էին, բազիլիկատիպ` միանավ և եռանավ: Բազիլիկ եկեղեցին արևմուտքից արևելք ձգվող հատակագծով կառույց է` արևելյան կողմում խորանով սահմանափակված: Եթե եռեանավ եկեղեցիներում մույթերը շինությունը բաժանում են երեք մասերի, ապա միանավ կառույցների ներքին տարածքությունն ամբոթղջական է, առանց մասնատվածության: Հայաստանի միանավ բազիլիկներից են Ջառջառիսի, Լեռնակերտի, Գառնիի, Ջրվեժի, Թանահատի, Կառնուտի, Դվինի, Եղվարդի եկեղեցիները:

ՋԱՌՋԱՌԻՍԻ ՄԻԱՆԱՎ ԵԿԵՂԵՑԻՆ գտնվում է Ապարանի շրջանի համանուն գյուղում, կիսավեր վիճակում։ Աստիճանավոր հիմնապատվանդանի վրա տեղադրված կառուցվածքն իր ներքին չափերով (6,6X17,6 մ) ամենախոշորներից է նույնատիպ եկեղեցիների մեջ։
Արևելյան պատի նկատմամբ դուրս է շեշտված նրա կիսաշրջան աբսիդի արտաքուստ հնգանիստ ծավալը։ Նեղ ու երկար աղոթասրահը ծածկված է եղել գլանաձև թաղով՝ հենված թաղակիր երեք կամարների վրա, որոնք հանգչել են երկայնական պատերի որմնամույթերին։ Հուշարձանի կառուցվածքային (պայտաձև թաղակիր կամարներ, X ձևի որմնամույթեր, աստիճանավոր հիմնապատվանդան) և ճարտարապետագեղարվեստական (կլոր շրջանակի մեջ առնված հավասարաթև խաչ՝ ամփոփված աբսիդի արտաքին կենտրոնական նիստի վրա, հնավանդ քանդակներ, ատամնավոր քիվ) ու այլ առանձնահատկություններ, իրավունք են տվել հուշարձանը թվագրել 4—5 դարերով։

Ջառջառիսի եկեղեցին

ԼԵՌՆԱԿԵՐՏԻ (ՇԻՐՎԱՆՋՈԻԿԻ) միանավ եկեղեցին, որը գտնվում է Արթիկի շրջանի համանուն գյուղում, համեմատաբար լավ պահպանվածներից է։ Բացակայում է միայն աղոթասրահի թաղածածկը։ Ուղղանկյուն պարագծի մեջ (արտաքին չափերը 8,2X22,4 մ) ամփոփված իր հատակագծով ու աստիճանավոր հիմնապատվանդանով այս հուշարձանը նույնպես պատկանում է ամենախոշորների թվին։ Հատակագծում պայտաձև աբսիդը գտնվում է արևելյան պատի սահմաններում։ Աղոթասրահի հինգ մուտքերից երեքը բացվում են հարավային և մեկական՝ արևմտյան ու հյուսիսային ճակատների վրա։
Աղոթասրահի թաղածածկը հանգչել է թաղակիր երեք կամարներին, որոնց հենարան են ծառայել երկայնական պատերը չորս հավասար մասերի բաժանող երեքական որմնամույթերը։
Այս հուշարձանը ևս պահպանել է իր խորը հնությունն ապացուցող տարրեր։ Դրանց թվին են պատկանում աստիճանավոր հենապատվանդանը, նեղ ճակատները պսակող եռանկյունի ճակտոն֊ ներն իրենց թեք և հորիզոնական պահունակավոր (ատամնավոր) քիվերով, արևմտյան ճակատի զույգ լուսամուտները և այլն։
Դրանց առկայությունն է հիմք տվել Լեռնակերտի միանավ հուշարձանը դասել Հայաստանի վաղագույն եկեղեցիների շարքը, թվագրելով այն 5-րդ դարից ոչ ուշ։

ՋՐՎԵԺԻ ՄԻԱՆԱՎ ԵԿԵՂԵՑՈՒ մնացորդները բացվել են Ն. Տոկարսկու պեղումներով։ Այն եղել է հաստ պատերով (1,17) թաղածածկ կառուցվածք՝ եռաստիճան հիմնապատվանդանով։ Աղոթասրահը (ներքին չափերը՝ 4,1X8,4) արևելակողմում ունեցել է հատակագծում պայտաձև աբսիդ՝ արտաքուստ (ինչպես Ջսաջառիսի հուշարձանում) դուրս բերված հնգանիստ ծավալով։ Խիստ ավերված, հատակագիծը հազիվ նշմարելի ՛հուշարձանի ճարտարապետական մանրամասներից պահպանվել է պահունակավոր քիվի քարեր և հյուսիսային միակ մուտքի բարավորի բեկորներ, որոնք բնորոշ են 5-րդ դարին6։
Ջրվեժի միանավ եկեղեցու հատակագծային և ծավալատարածական ձևերը կրկնում են երկու այլ հուշարձաններ՝ Լուսակերտի (Հրազդանի շրջան) և Շողագավանքի (Մարտունու շրջան), որոնցից առաջինի կառուցման ժամանակը համարվում է 4-րդ—5-րդ դդ., իսկ երկրորդինը՝ 9—10-րդ դդ.։

ԳԱՌՆԻԻ ՄԻԱՆԱՎ ԵԿԵՂԵՑԻՆ նույնպես ավերակ վիճակում է։ Կիսականգուն են արևելյան և հյուսիսային պատերը։ Պատկանում է սրահավոր միանավ բազիլիկների թվին ու իր արտաքին չափերով (13,0X25,0 մ) ամենախոշորներից է։ Ժամանակին երեք թաղակիր կամարների վրա է հանգչել բավականաչափ ընդարձակ (6,0X18,0 մ և 1/3 համաչափություն ունեցող) աղոթասրահի թաղածածկը։ Կիսաշրջան աբսիդն իր ուղիղ սկիհներով ամփոփվել է հաստ պատերի մեջ։
Հարավային ճակատի ողջ երկարությամբ ձգված սրահը արևելյան կողմում ընդհատվում է, հավանաբար հետագայում կցված ավանդատնով, որը մուտքով հաղորդակցվել է ավագ խորանի հետ։ Աղոթասրահը տանող երեք մուտքերից մեկը բացվել է արևմտյան ճակատում, երկուսը՝ սրահում։ Վերջինիս թաղածածկը հենված է եղել երեք սյուների ու հանդիպակաց պատի որմնասյուներին հանգչող թաղակիր կամարների վրա։
Եթե հյուսիսային պատի արտաքին հարթության չորս ելուստների (որոնց քայլը չի համընկնում ներսի որմնամույթերի քայլին) դերը համարենք կոնստրուկտիվ՝ որպես որմնահեցեր, ապա դժվար թե նույնպիսի ծառայություն կարելի է վերագրել արևմտյան և արևելյան պատերի զույգ ելուստներին։ Գառնիի միանավ եկեղեցին իր հորինվածքով ու հնավանդ ձևերով իրավամբ դասվում է 5-րդ դարի հուշարձանների շարքը։

Թանահատի եկեղեցու ավերակները

ԹԱՆԱՀԱՏԻ ՄԻԱՆԱՎ ԵԿԵՂԵՑԻՆ (Սիսիանի շրջան, Արավուս գյուղի մոտակայքում) ամենից հանրածանոթն է Հայաստանի վաղ միջնադարյան միանավ բազիլիկներից։ Թեև գտնվում է կիսավեր վիճակում, սակայն ճարտարապետական իր ման– րամասներով օգնում է որոշելու կառուցման ժամանակը՝ 5—6-րդ դարեր5։ Ստեփանոս Օրբելյանի վկայությամբ եկեղեցին հռչակված էր Սյունիքի իշխանների տիրույթում6։
Հատակագծային հորինվածքի բաղադրիչներն են կազմում 6,85X13,55 մ չափերի ուղղանկյուն աղոթասրահն ու պայտաձև աբսիդը, հարավային կողմից դրան կից քառակուսի ավանդատունն ու նրա լայնությամբ հարավային ճակատով մեկ ձգված սյունասրահը:

ԿԱՌՆՈՒՏԻ (ԴԻՐԱԿԼԱՐԻ) ՄԻԱՆԱՎ ԵԿԵՂԵՑԻՆ (Ախուրյանի շրջանի նախկին Դիրակլար գյուղում) Հայաստանի սրահավոր միանավ բազիլիկներից է։ Թ. Թորամանյանի կարծիքով այն գոյություն է ունեցել նախքան 4-րդ դարը, թերևս հեթանոսական տաճար է եղել։ Այս հուշարձանի հատակագծային հորինվածքը նման է Թանահատի եկեղեցուն՝ բաղկացած այժմ կիսավեր աղոթասրահից, ավագ խորանից, որը, ըստ Թ. Թորամանյանի, նախապես եղել է ուղղանկյուն ու վերակառուցման միջոցով վերածվել է կիսաշրջանի՝ բաղկացած քառանկյունի ավանդատնից էու արտաքին սյունասրահից։ Դրա երբեմնի գոյության մասին կարելի Է կռահել հարավային պատի մեջ բացվող երկու մուտքերի և ելուստավոր ավանդատան, կիսաշրջան որմնախորշի առկայությունից։
Թեք տեղանքի վրա կառուցված լինելու պատճառով եկեղեցու աստիճանավոր հիմնապատվանդանը արևելյան և հարավային կողմերից ունի երկու, իսկ արևմտյան՝ յոթ աստիճաններ։ Եկեղեցին նորոգվել Է 10-11-րդ դարերում։ 19-րդ դարում այստեղ վերաբնակեցվածները վերաշինել են աբսիդը՝ այն դարձնելով կիսաշրջան, փայտով ծածկել աղոթասրահը և շենքն օգտագործել ըստ պատկանելույն։ Այդ ժամանակ Էլ լուսամուտներ են բացվել՝ երկուսը հարավային պատում և մեկը՝ աբսիդի մեջ։

ԴՎԻՆԻ ՄԻԱՆԱՎ ԵԿԵՂԵՑՈԻ պատերի մնացորդները բացվել են 1937-ին, Կենտրոնական թաղամասում, կաթողիկոսարանի շենքի մոտ կատարված պեղումների ժամանակ։ Եթե անվերապահորեն ընդունենք պատմական աղբյուրների քննությամբ կատարված Կ. Ղաֆադարյանի եզրահանգումը, ապա կստացվի, որ Հայաստանը վաղ միջնադարյան միանավ բազիլիկներից միայն Դվինի միանավ եկեղեցին ունի ստույգ թվագրություն։
Հատակագծային հորինվածքով նման է Թանահատի և Կառնուտի միանավ եկեղեցիներին, այն տարբերությամբ, որ այստեղ սյունասրահը ոչ թե հարավային, այլ հյուսիսային կողմից է։ Նույն կողմից է նաև 2,8X4,5 մ չափերի ավանդատունը, որն այս հուշարձանում հավելվածք չէ, այլ կառուցվել է եկեղեցու հետ միաժամանակ։ Հաստ պատերի մեջ ամփոփված ընդսւրձակ՝ (6,5 X 15,5 մ) աղոթասրահի թաղածածկը հենված է եղել թաղակիր կամարների վրա, որոնց գոյության մասին վկայում են երկայնական պատերի երեքական որմնամույթերի ելուստները։ Իր բացարձակ չափերով (ընդհ. երկարությունը՝ 24,5 մ, ընդհ. լայնությունը արևելքից՝ 15,2 մ, արևմուտքից՝ 10,7 մ) Դվինի միանավ բազիլիկը նույնպես դասվում է խոշորների թվին։

ԵՂՎԱՐԴԻ ՄԻԱՆԱՎ ԵԿԵՂԵՑԻՆ իր հատակագծային լուծմամբ տարբերվում է միանավ բազիլիկներից նրանով, որ նրա սրահը անտիկ տաճարների՝ պրոնաոսի նմանությամբ (ինչպես Գառնիի տաճարում), արևմտյան կողմում է։ 5-րդ դարով թվագրվող այս հուշարձանի ձգված՝ 5,6 X XI 7,6 մ չափերի աղոթասրահը, թաղակիր միակ կամարի հենարաններ ծառայող զույգ որմնամույթերի ելուստներով բաժանված է եղել երկու հավասար մասերի։ Չորս մուտքերից գլխավորը եղել է արևմտյան սրահից, երեքը բացվել են հարավային պատում։
Հիշատակվածներից բացի, սրահավոր միանավ եկեղեցիների թվին են պատկանում Օձունի, Թալինի, Ծաղկավանքի, Գյուլագարակի, Վարդաբլուրի, Զգրաշենի և Կողբի միանավ բազիլիկները։

Նյութը պատրաստեց Գոհար Նավասարդյանը
 Վարազդատ Հարությունյանի <<Հայկական ճարտարապետության պատմություն>> գրքից