Լե Կորբյուզիե (1887-1965)

Ծագումով շվեյցարացի ֆրանսիաբնակ ճարտարապետ, մոդեռնիզմի առաջամարտիկ, ինտերնացիոնալ ոճի ճարտարապետության ներկայացուցիչ, դիզայներ և նկարիչ Լե Կորբյուզիեն /Շարլ Էդուարդ Ժաններե Գրի/ ծնվել է 1887թ. Շվեյցարիայի Լա Շո-դե-Ֆոն քաղաքում, փորագրիչի ընտանիքում: 20-րդ դարի ճարտարապետությունն անհնար է ներկայացնել առանց Կորբյուզիեի և նրա ստեղծագործությունների: Նա նույն հարթության վրա կանգնած է այնպիսի ճարտարապետների կողքին, ինչպիսիք են Ֆրենկ Լլոյդ Ռայտը, Վալտեր Գրոպիուսը, Միս վան դեր Ռոեն:

13 տարեկանում Կորբյուզիեն ընդունվում  է քաղաքի արվեստների դպրոց, որտեղ կիրառական արվեստ է սովորում Շարլ Լեպլատենիեի արվեստանոցում, որն էլ ծանոթացնում է տղային արվեստի աշխարհի հետ` ստիպելով նրան անընդմեջ էսքիզներ անել: Էդուարդի առաջին խոշոր աշխատանքը դառնում է փորագրիչ Լուի Ֆալլեի համար կառուցած տունը, որի բերած հասույթով էլ նա անում է իր առաջին ճամփորդությունը: Երիտասարդ արվեստագետն ընդունում էր ոչ միայն ներկայի, այլև անցյալի արվեստը: Մեկ տարվա ընթացքում Կորբյուզիեն լինում է Բալկաններում, Փոքր Ասիայում, Հունաստանում և Հռոմում: Նա աշխատում է Օգյուստ Պերեի Փարիզի արվեստանոցում, Բեռլինում կարճ ժամանակ աշխատում է Պիտեր Բերենսի հետ, ինչպես նաև Օտտո Վագների աշակերտ Յոզեֆ Հոֆմանի հետ:

Կորբյուզիեն ոչ միայն ճարտարապետ էր, այլև նկարիչ և դիզայներ: Նման բազմակողմանի զարգացած արվեստագետներ 20-րդ դարը քիչ ուներ: Նրա տաղանդը հիշեցնում է Լեոնարդո դա վինչիի ունիվերսալությունը: Արվեստի բոլոր ճյուղերում էլ Կորբյուզիեն զարգացնում է իր տարածական կոնցեպցիաները: Ճարտարապետությունը և գեղանկարչությունը միայն տարբեր գործիքներ են, որոնց միջոցով նա արտահայտում է միևնույն գաղափարը:

Կորբյուզիեի գեղանկարչական աշխատանքներից

Կորբյուզիեի կառուցած տները նման են  գեղանկարչական ստեղծագործությունների: Նա իր նկարներում պատկերում է հասարակ կենցաղային առարկաներ` շշեր, բաժակներ և այլն: Սա արվում է նրա համար, որպեսզի առարկաները, ավելի ճիշտ, նկարի բովանդակությունը չշեղի դիտողի ուշադրությունը, և առաջին տեղում լինի միայն նկարչությունը, կատարողականությունը: Կորբյուզիեի ստեղծագործության շատ ուսումնասիրողներ պնդում են, որ իր նկարները նման են կառուցած շենքերին: ֆորմաները տարբեր բարձրության վրա են, տարբեր հարթությունների վրա: Հենց սա էլ նրա նոր տարածական կոնցեպցիայի արտահայտությունն էր: Նկարի ֆորմաները  <<մտնում են>> մեկը մյուսի մեջ, ինչպես քաղաքում փոքր տարածության վրա իրար մոտ հեռավորության վրա կառուցված շենքերը:

Ճարտարապետության մեջ Կորբյուզիեն իր գաղափարներն արտահայտում էր երկաթբետոնի միջոցով: Ամենակարևորն այն է, որ այս ճարտարապետի ստեղծած նոր ոճը և՛ նորարար էր, և՛ ֆուկնիոնալ, և՛ հարմարավետ ու ժամանակակից: 1915թ. ներկայացրած իր գծանկարում Կորբյուզիեն նկարել է ընդամենը վեց երկաթբետոն և երեք ուղղահայաց քարեր: Սա խոսում է այն մասին, որ նա կարողանում էր մինիմալ արտահայտչամիջոցներով հասնել մեծ արտահայտչականության: Կորբյուզիեն ստեղծում էր այնպիսի շինություններ, որոնց ներքին պատերը հնարավոր էր տեղաշարժել: Այսպիսի նախագծումը գալիս էր դեռևս Ֆրենկ Լլոյդ Ռայտից: Նմանատիպ առաջին կառույցներից է 1916թ. շվեյցարական Յուրեի շենքը:

Կորբյուզիեն ձևավորել և կիրառել է ճարտարապետության և կոնստրուկցիայի հինգ հիմնական սկզբունքներ`

1. կրող սյուն, որն ազատ կանգնած է բնակարանի բաց տարածության մեջ

2. կարկասի և պատի ֆունկցիոնալ անկախություն շինության մյուս պատերից. յուրաքանչյուր հարկ անկախ է մյուս հարկից

3. ազատ նախագծում. շարժական պատեր, որոնց ֆունկցիան բնակարանի ինտերիերը փոխելն է

4. ազատ ֆասադ, որը կարկասային կառուցվածքի հիմնական մասն է

5. տանիքի վրա այգի, որը ստեղծում է շինության վրա այլ շինություն

 

Վիլլա Լա Ռոշ

Լե Կորբյուզիեն ծավալել է նաև տեսական գործունեություն: Մի շարք ամսագրերում նա տպագրել է տարբեր բնույթի հոդվածներ: Իր աշխատություններում միշտ ընդգծել է ճարտարապետի և ինժեների կապի անհրաժեշտությունը, համեմատականներ է տարել Պարթենոնի գեղեցկության և 20-րդ դարի տեխնիկաների գեղագիտության միջև: Կորբյուզիեն ուշադրություն է դարձրել շենքերի սեյսմոգրաֆիկ հատկանիշներին: Նա հանում է շինության ավելորդ ծանրությունը, ազատում կառույցը փակվածությունից, տալիս է դրան <<շնչելու հնարավորություն>>:

Իր հինգ սկզբունքները Կորբյուզիեն արտահայտում և իրագործում է Վիլլա  Սավոյում /1928-1930թթ./, որը գտնվում էր Պուասիում: Ճարտարապետը փորձել է կապ ստեղծել ինտերիերի և էքստերիերի միջև: Տարածքը, որտեղ գտնվում էր վիլլան, ամբողջովին իզոլացված էր: Շինությունը կառուցված էր այնպես, որ երբ արևը դուրս էր գալիս, անմիջապես ներքին տարածությունը լուսավորվում էր: Շինության միջնապատերը ապակուց են:

Վիլլա Սավոյ

Կորբյուզիեն կառուցել է մի շարք վիլլաներ`Ֆալլեն, Ժաններե-Պեռռեն և Շվոբը Շվեյցարիայի Լա Շո-դե-Ֆոն քաղաքում, Լա Ռոշը, Սավոյը և Շտեյնը Ֆրանսիայում: Կառուցել է անթիվ տներ` Ամեդե Օզանֆանի բնակարանը, Կուկի բնակարանը, Ժաուլը և  Պորտ-Մոլիտորը Ֆրանսիայում, այստեղ կառուցել է նաև Ֆռուժե թաղամասը: Գերմանիայի Շտուտգարդտ քաղաքում նախագծել է Վեյսսենգոֆ թաղամասը, Ժնևում` Կլարտե բազմասենյականոց բնակարանը, Արգենտինայում` Կուրուչետի բնակարանը:

Լա Ռոշ տան կառուցումից սկսած /1923-1924/ Կորբյուզիեն տան մեջ պանդոսներ է մտցրել: Դրանք աստիճաններից բացի հարկից հարկ տեղափոխելու ֆունկցիան են կատարում: Պանդոսներ հետագայում Կորբյուզիեն կիրառում է նաև Չանդիգարխում և Հարվարդի համալսարանի գեղարվեստի ուսումնասիրման կենտրոնում:

Ժնևի Ազգերի լիգայի շենքի նախագիծը

1927թ. Կորբյուզիեն մասնակցում է Ժնևի Ազգերի լիգայի պալատի շինարարության համար նախատեսված մրցույթին: Ներկայացված բոլոր 337 նախագծերը դեմ էին ակադեմիական կանոններին: Կորբյուզիեն նախագիծը կազմել էր ծարտարապետ Պիեռ Ժանների հետ: Շենքը ունենալու էր երեք հատված` քարտուղարություն, ժողովատեղի և ամենամյա Ասամբլեայի հավաքի դահլիճ: Քարտուղարության շենքին զուգահեռ համահեղինակները ն ախագծել էին արհեստական լիճ: Ասամբլեայի դահլիճը պետք է տեղավորեր 2600 մարդ և նախատեսված էր այնպես, որ նրանցից յուրաքանչյուրի համար ցանկացած կետից ամեն ինչ լիներ տեսանելի և լսելի: Գուստավ Լիոնի խորհրդով առաստաղին տվել էին պարաբոլիկ կորություն: Նույնպիսի առաստաղ 1870-80-ականներին Դավիուդը կառուցելու է 5000 հոգանոց թատրոնի, Ադլերը և Սալիվիենը` <<Աուդիտորիում>> թատրոնի համար:

Ազգերի լիգայի պալատի համար հայտարարված մրցույթի վերջում հակասություններ են սկսվում ժյուրիի անդամների միջև: Հոլանդիան ներկայացնում էր Բեռլագեն, Ավստրիան` Հոֆմանը, Բելգիան` Վ. Օռտան, Շվեյցարիան` Մ. Կառլը, սակայն հաղթում է ընդամենը 4 նախագիծ, որոնք պետք է սինթեզվեին, և արդյունքում ստեղծվելու էր ավանդական մոնումենտալ ոճի կառույց: Մինչդեռ ներկայացված բոլոր նախագծերը ներկայացնում էին ժամանակի ճարտարապետական ամենատարբեր ուղղությունները: Կորբյուզիեի և Ժանների նախագիծը մնում էթղթի վրա, սակայն դրա որոշ տարրեր հետագայում կիրառվելու են Մոսկվայի Կենտկոմի շենքի շինարարության ժամանակ /1828-1934թթ./: Սրան գրեթե զուգահեռ Կորբյուզիեն աշխատում է նաև շվեյցարացի ուսանողների հանրակացարանի շենքի վրա, որը ամբողջովին հենված է երկաթբետոնե սյուների վրա:

 

Մոսկվայի կենտկոմի շենքը

1938-1952թթ. Կորբյուզիեն կառուցում է սոցիալ-գեղարվեստական նշանակության շինություններ: Դրանցից են Սեն-Դյե հասարակական կենտրոնը /1945թ./, Մարսելի բնակելի համալիրը /1947-1952թթ./ և Չանդիգարխի Կապիտոլիումը /1952թ./: Սեն-Դյեի հրապարակը կառուցված էր անտիկ ֆորումի օրինակով: Սա առաջին դեպքն էր ժամանակակից ճարտարապետության մեջ:

Մարսելի բնակելի  համալիրի ընդհանուր տեսքը

Մարսելի բնակելի համալիրի էքստերիերն ուներ եռաչափ արտահայտչականություն: Մարսելցիներն այն անվանում են <<Լե Կորբյուզիեի տուն>>: Համալիրը կառուցված էր 1600 մարդու համար:  17-հարկանի շենքն ուներ 337 տարբեր տիպի բնակարաններ` 1 սենյականոցից մինչև 8 երեխա ունեցող ընտանիքների համար նախատեսված: Նորարար համալիրի կենտրոնում տեղակայված էր առևտրի կենտրոնը, դրա շուրջը` խանութներ, քիմմաքրման կետ, վարսավիրանոցներ, փոստ, ռեստորաններ և ոչ մեծ հյուրանոց:

Եթե Ռոբերտ Մայերի ձեռքում երկաթբետոնը դառնում է նուրբ, անօրգանական զանգված, ապա Կորբյուզիեի մոտ այն մոնոլիտ քարի վերածվում` կոպիտ և ամբողջական: Կորբյուզիեն, որպես նորարար, ներկում է այս շինության պատշգամբի կողային մասերը և կողային պատերը կարմիր, կանաչ և դեղին գույներով: Ֆասադը րի ներկում: Սա համարձակ փորձ էր այս ժամանակների համար: Ֆրանսիական կառավարությունը թերահավատորեն է մոտենում այս շինությանը և շտապ հանձնում վարձակալության, սակայն Մարսելի բնակելի համալիրը իր նկատելի ազդեցությունն է թողնում ճարտարապետության հետագա զարգացման վրա:

Ասամբլեայի շենքը Չանդիգարխում

Երբ 1947թ. Փենջաբը բաժանվում է Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև, հին մայրաքաղաք Լափորը ևս միանում է Պակիստանին: Փենջաբի 12.5 միլիոնանոց բնակչության համար հարկավոր էր կառուցել նոր մայրաքաղաք, որի համար ընտրվում են Հիմալայների լանջերը: Նոր մայրաքաղաքը հարևան գյուղի անունից ելնելով անվանում են Չանդիգարխ: Մայրաքաղաքի կառուցումն հանձնարարվում է Պիեռ Ժաններին, Մաքսվել Ֆրագին և Ջեյնին, իսկ Կապիտոլիումի շինարարությունը` Կորբյուզիեին:

Կապիտոլիումի համալիրը բաղկացած է պառլամենտի շենքից, նախարարություններից և Արդարության պալատից: Վերջինիս շինարարությունը սկսվել է 1953թ.: Շենքն ունի  7 պալատներ: Շինության տանիքը ծածկված է թիթեռի թևերի տեսք ունեցող նյութով: Կորբյուզիեն համալիրում տեղադրում է արհեստական բլուրներ, լճեր, լողավազաններ: Համալիրի բոլոր շինությունները կառուցված էին իրարից որոշակի հեռավորության վրա, և արհեստական բլուրներն ու լճերը լցնում են բաց տարածությունները:

Կապիտոլիումի Արդարության պալատը

1953-1964թթ. Կորբյուզիեի պատվերների թիվը կրկնապատկվում է, սակայն նա մերժում է գրեթե բոլոր պատվերները: Նա հնարավարություն ուներ, բայց երբեք չհիմնեց ճարտարապետական ընկերություն, որը կունենար շատ աշխատողներ, որոնցից յուրաքանչյուրը կունենար իր դերը: Առանց նման ընկերության հսկայական պատվերներն իրականացնելն անհնար էր:  Կորբյուզիեն աշխատում էր փոքրիկ արվեստանոցում, ուներ ընդամենը 4-5 օգնական:

Կորբյուզիեի արվեստանոցում դարաշրջանի ճարտարապետության առաջընթացն է: 1958թ. Բրյուսելի համաշխարհային ցուցահանդեսում Կորբյուզիեն ներկայացնում է մի քանի պարաբոլիկ կառկասով շինություններ, որոնցից հայտնի է դառնում <<Ֆիլիպս>> ընկերության շենքը: Հետագայում Կորբյուզիեի օրինակին է հետևելու Կենձո Տանգեն` կառուցելով Տոկիոյի Օլիմպիական մարզադաշտը:

Էսպրի Նուվո տաղավարը

Կորբյուզիեն հայտնի է նաև տաղավարների նախագծմամբ և շինարարությամբ: Դրանց թվին են պատկանում էսպրի Նուվոն, որը ցուցադրվել է Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսում, բրազիլական տաղավարը Փարիզում, Հեյդի վեբերը Ցյուրիխում և այլն: Մոդեռն ճարտարապետի ստեղծագործությունների թվին են պատկանում նաև առողջապահության և կրթության նախարարության շենքը Բրազիլիայում, որը տեղացիները կոչում են Գուշտավու Կապանեմա, Դյուվալ գործարանը Ֆրանսիայի Սեն-Դիե քաղաքում, Ռոնշանի մենաստանը Ֆրանսիայում, Արևմտյան արվեստի ազգային թանգարանի շենքը Տոկիոյում, Տեսանելի արվեստների Կարպենտեր կենտրոնը Բոստոնի Հարվարդյան համալսարանում: 

Վերջինս արվեստի գործերի ուսումնասիրության կենտրոն էր, որը գտնվում էր Ֆոգ թանգարանի մոտ: Կորբյուզիեն նախագծում է շինությունը Տ-աձև պանդուսներով, 1-ին և 2-րդ հարկերում տեղադրում է արվեստանոցները, մյուս երկու հարկերում` գրադարանը, լսարանները և այլն: 

Հարվարդի համալսարանի Կարպենտեր կենտրոնը

1947թ. Կորբյուզիեն մի շարք ճարտարապետների հետ կառուցում է ՄԱԿ-ի շենքը Նյու Յորքում: Ճարտարապետների 10-հոգանոց խումբը ղեկավարում էր ամերիկացի Ուոլլես Գարիսոնը: Կորբյուզիեի հետ հեշտ չէր աշխատել, սակայն նա հարգանք էր վայելում իր ընկերների շրջանակում: Փարիզի և Նյու Յորքի իշխանությունները երբեք էլ չհամարձակվեցին Կորբյուզիեին լուրջ սոցիալական պատվերներ տալ, մինչդեռ Հնդկաստանի նման երկիրը և Ներուի նման պատվիրատուն առանց կասկածի հանձնարարեց նրան մի ամբողջ մայրաքաղաքի շինարարություն: Դա Չանդիգարխն էր` ճարտարապետի գլուխգործոցը, որի կառուցման ժամանակ Կորբյուզիեն հանդես եկավ իր ողջ տաղանդով, ճարտարապետական ունակություններով և նկարչական զգացողությամբ:

Գոհար Նավասարդյան

ԵԳՊԱ ԳՄ արվեստաբանության բաժին

4-րդ կուրս