Զապորոժցիները նամակ են գրում թուրք սուլթանին. Իլյա Ռեպին

1878 թվականի ամռանը Իլյա Ռեպինն իր ընկերներից մեկի` Մամոնտովի ամառանոցում էր ,այլ նկարիչների հետ միասին: Այստեղ նկարիչներն իրենց ազատ ու անկաշկանդ էին զգում: Ամառանոցի տերը, արվեստի մեծ գիտակ և սիրահար լինելով, այնտեղ միշտ ապահովում էր գեղագիտական գեղեցիկ մթնոլորտ: Ժամանակակիցներից մեկը` Ստասովը այս մասին ասել է.  “Ընկերական հավաքներ, զրույցներ արվեստի մասին, գրքերի և հոդվածների ընթերցանություն. Այս ամենը հետաքրքրում էր  խմբի բոլոր անդամներին: Սա էր շրջապատում  նրանց, և ստեղծվում էր ջերմ ու գեղեցիկ մթնոլորտ”:

Ահա այդպիսի հավաքներից մեկի ժամանակ, Ռեպինը լսում է թուրքական սուլթանին զապորոժցիների գրած նամակի մասին: Այն  կարդում էր հյուրերից մեկը: Նամակի պատմությունը հետևյալն էր. 1675 թվականին սուլթան Մուհամեդ 4-րդ   զապորոժցիների մոտ հայտարարում է իրեն “արևի և լուսնի եղբայր”, “բոլոր թագավորությունների տիրակալ”, “թագավորների թագավոր” և առաջարկում նրանց առանց պատերազմի զիջել իրենց հողերը:

Զապորոժցիները առանց վախենալու պատասխանում են նրան. “Քեզ համար լավ չի լինի քրիստոնյա զավակների հետ քո հողերում ապրել: Քո զորքից մենք չենք վախենում. հողով և ջրով կկռվենք քո դեմ” և սրանից հետո վիրավորական խոսքեր և հահոյանքներ են հղում սուլթանին: Իսկ նամակը վերջանում էր այսպես «Числа не знаем, бо календарей не маем, мисяць у неби, год у книзи, а день такий у нас як и у вас, поцилуй за те ось куды нас, тай убирайся вид нас, бо будемо лупити вас!»

Իլյա Ռեպին-"Զապորոժցիները նամակ են գրում թուրք սուլթանին"

 Նամակի բովանդակությունը դուր է գալիս Ռեպինին, և նա որոշում է այս իրադարձությունը անպայման հավերժացնել կտավի վրա: Շատ ժամանակ չանցած նկարի առաջին էսքիզներն արդեն արված էին:

1800 թվականին Ռեպինը իր սիրելի աշակերտի` Վալենտին Սերովի հետ, ով այդ ժամանակ տասնհինգ տարեկան էր, ճանապարհորդություն է կատարում դեպի Զապորոժցիների երբեմնի բնակավայրը: Ուսումնասիրելով տեղանքը և մանրամասն ծանոթանալով այդ ժողովրդի պատմությանը` նա անում է մի քանի էտյուդներ, նկարում այդ ժողովրդի  զենքերը,  հագուստները, ծանոթանում նրանց սովորույթներին և այլ: Լինում է նրանց գյուղերում, լսում ժողովրդական պատմություններն ու առասպելները: Սակայն մի այցելությունը Զապորոժիե բավական չէր, ևս երկու անգամ մինչև կտավի ստեղծումը Ռեպինը լինում է այնտեղ: Նկարչին արժեքավոր տեղեկություններ է տալիս պատմաբան  Էվարնիցկին: Նա  ասում էր. “Մի ժամանակ այստեղ եռում էր կյանքը, այն էլ ինչպիսի կյանք: Այստեղ ամենուրեք բարձր երգում էին և պարում… փոշի էր բարձրանում օդում, և հողը դղրդում էր”:

Տարաս Բուլբան. ֆրագմենտ

Երբ կտավի ստեղծման աշխատանքներն արդեն ընթացքի մեջ էին, նկարչի արվեստանոց է այցելում Լև  Տոլստոյը, և, որպես գրող ու մտավորական, Ռեպինին տալիս է իր խորհուրդները, որոնց համար, ինչպես ասել է հենց ինքը նկարիչը, նա պատրաստ էր համբուրել Տոլստոյի ճակատը:

Նկարի համար կատարված առաջին էսքիզը այժմ պահվում է Տրետյակովյան պատկերասրահում: Այս կտավի հետ միաժամանակ Ռեպինը ստեղծել է նաև “Թագուհի Սոֆիան”, “Չէին սպասում”, “Իվան ահեղը և նրա որդի Իվանը” և այլ աշխատանքներ, որոնցից յուրաքանչյուրը ռուսական արվեստում ունեն իրենց ուրույն տեղը:

“Զապորոժցիները նամակ են գրում թուրք սուլթանին “ կտավի մասին նկարիչը իր բարեկամ Ստասովին ասել է. “-Այ թե ժողովուրդ են, ապրում եմ նրանց հետ, նկարում և չեմ կարողանում բաժանվել նրանցից”:

Նկարչի ոգևորության մասին պատմել է նաև նրա դուստրը ` Վեռան, ասելով որ հայրը ամեն օր բանաստեղծություններ  և պատմություններ էր կարդում զապորոժցիների մասին և անդադար խոսում էր իր նկարից: Տան բոլոր անդամները, դեռ նկարը չավարտված, գիտեին կտավի բոլոր հերոսներին` Տառաս Բուլբային, Ատամանին, Սերկոյին և մյուսներին: Գնալով ստեղծագործությունը լցվում էր կերպարներով, և ստանում հոգեբանական հանգուցալուծումներ, որոնք խոսում էին ազատասեր և հայրենասեր ժողովրդի մասին:

Կոմպոզիցիայի կենտրոնական հատվածը. ֆրագմենտ

Կոմպոզիցիայի կենտրոնում գլխավոր հերոսներն են` սեղանի շուրջ հավաքված և համակված ընդհանուր տրամադրությամբ: Նրանցից յուրաքանչյուրի կերպարը ստանալու համար Ռեպինը մի քանի անգամ նրանց ծեփել է կավից: Եվ յուրաքանչյուր կերպար մասնակցում է նամակը գրելու գործընթացին` իր հերթին մի բան ավելացնելով գրված տողերին:  Սեղանի շուրջ հավաքված մարդկանց բազմությունը Ռեպինը տեղավորել է 4 հարթություններում: Առաջինում թիկունքից պատկերված ֆիգուրներն են: Երկրորդ պլանում շարքն է, որտեղ նստած է գրագիրը: Այնուհետև գալիս են Տարաս Բուլբան և նրան հավասար կանգնած երեք ֆիգուրները: Բազմության վերջին պլանում հետևում կանգնած մարդիկ են, ովքեր ձգվում են, որպեսզի կարդան նամակը: Կենտրոնում նստածը գրագիրն է, ով, թերևս, բնակիչներից ամենակրթվածն է: Բոլորի մտքերը նա է հանձնում թղթին: Սեղանի շուրջ հավաքվածներից մեկը` աջ կողմում կանգնած ծիծաղում է. դա Տարաս Բուլբան  է: Սեղանի շուրջ նստած է նաև մի կազակ, ով վիրակապով է ` հավանաբար նա վնասվել է մարտի ժամանակ: Ուրախ և հպարտ նա ձեռքը դրել է կողքին նստած ընկերոջ մեջքին: Վերքերն ու սպիները չեն վախեցնում այս քաջ ժողովրդին: Կերպարների տարբեր խառնվածքները ներկայացնում են անպարտելի ժողովրդի հավաքական կերպարը:  

  Ռեպինի պատկերած կերպարներից յուրաքանչյուրը կոմպոզիցիայում ունի իր ուրույն դերը: Ոմանք ուրախությունից ու հպարտությունից ժպտում են, քմծիծաղ տալիս, ոմանք` քաջությունից ծիծիաղում, մի մասը հետևում է նամակի բովանդակության ճիշտ շարադրմանը, մյուսները իրար հետևից թելադրում են իրենց մտքերը: Բոլորի մեջ առանձնանում է մեկի տարօրինակ կերպարը: Դա նկարի ձախ կողմում` հաղթանդամ զապորոժցու թիկունքին կանգնած մարդն է, որը կարծես թե իր գյուղացիների նման ոգևորված չէ, հետաքրքրված չէ սուլթանին ուղարկվելիք պատասխան-նամակով, ավելին, դժգոհ է, նույնիսկ տխուր: Այս ֆիգուրն   իր անտարբեր, խորացուզված հայացքով միանգամից աչքի է ընկնում կոմպոզիցիայում:  

Զապորոժցիների հետևում` երկրորդ պլանում,  գյուղական տեսարան է. գոլորշի է բարձրանում. կարծես ամբողջ գյուղը բարկացած լինի: 

Ընդհանուր առմամաբ նկարիչը այս կտավի վրա աշխատել է 13 տարի, մինչև վերջին պահը նա փոփոխություններ էր կատարում իր ստեղծագործության մեջ:

Նկարը մեծ որգևորությամբ ընդունվեց  հասարակության կողմից, և շատ սիրվեց: Դրան արձագանքեցին թերթերը, բազմաթիվ արվեստագետներ և այլ նշանավոր մարդիկ: Սա մի ժողովրդի ազատասիրության ու քաջության մարմնավորումն է, որը հանճարեղ Ռեպինը արտահարտել է իր կտավում: Նկարիչը արտացոլել է իր հավատը այդ ժողովրդի հանդեպ, նեկայացրել ոչ միայն նրանց հերոսական ոգին, այլև պարզ գյուղական կյանքն ու կենցաղը, որը կարող էր ունենալ հասարակ, փոքրիկ բայց ազատասեր ու քաջ  ժողովուրդը:

Նյութը պատրաստեց Անետ Ռիդլը