Դեկարտի
ռացիոնալիզմը
իր հետագա
զարգացումն ապրեց
եւ
հիմնավորվեց դարաշրջանի երկու
խոշորագույն մտածողների'
Սպինոզայի եւ
Լայբնիցի փիլիսոփայության, իսկ
Բեկոնի էմպիրիզմը`
Լոկի եւ
Բերկլու սենսուալիստական իմացաբանության մեջ:
Բենեդիկտ Սպինոզան
գրել եւ փիլիսոփայել
է երկրաչափական
մեթոդով: Փիլիսոփայական հիմնական
հասկացությունները եւ սկզբունքները
նա շարադրել
եւ մեկնաբանել
է սահմանումների, աքսիոմաների
եւ
թեորեմաների ձեւով:
Սպինոզայի փիլիսոփայությունը մոնիստական
է: Այն
ուսմունք է
համընդհանուր մեկ
միասնական սուբստանցիայի մասին:
Սպինոզան գտնում
է, որ
իրականը միայն
Աստվածն
է, իսկ
տարածականությունն ու
ստածողությունը նրա
ատրիբուտներն
են,
մոդուսները: Անվերջը,
բացարձակը Աստվածն
է, որը
կարիք չունի
որոշակիության, այլ
գոյություն ունի
իր մեջ`
միավորելով բացարձակապես
ամեն ինչ:
Աստված
գոյության եւ էության
միասնություն է:
Նա ոչ
թե ինչ-որ էություն
է, այլ
էություն է
ընդհանրապես: Նա
սուբստանցիա է:
Իսկ ի՞նչ
է սուբստանցիան,
ատրիբուտը, մոդուսը:
Իր
գլխավոր աշխատության
«Աստծո մասին»
բաժնում Սպինոզան
գրել է.«Սուբստանցիա ասելով
ես հասկանում
եմ այն,
ինչ գոյություն
ունի ինքնին
եւ
հասկացվում ու
մտածվում է
իր միջոցով,
այսինքն այն,
որի հասկացությունը կարիք
չունի ուրիշ
իրի հասկացության,
որից նա
պետք է
ձեւավորված լինի»:
Սուբստանցիան անմիջականորեն տրվածն
է, որի
էությունը իր
մեջ բովանդակում
է իր
անհրաժեշտ գոյությունը:
Սուբստանցիան
իր գոյության
համար ոչ
մի բանի
կարիք չունի,
այն ինքն
է իր
պատճառը:
«Ատրիբուտ» ասելով
ես հասկանում
եմ այն,
ինչը բանականությունը հասկանում
է սուբստանցիայի մասին,
որպես նրա
բովանդակությունը կազմող
մաս կամ
էություն»: Սուբստանցիան
օժտված է
անթիվ ատրիբուտներով` հատկություններով ու
որակներով, որոնք կազմում
են նրա
էությունը: Սուբստանցիան
ճանաչվում է
իր երկու
սուբստանցիոնալ ատրիբուտներով`
տարածականությամբ եւ
մտածողությամբ:
«Մոդուս» ասելով
ես հասկանում եմ
սուբստանցիայի վիճակը,
կամ այն,
ինչը գոյություն
ունի ուրիշի
մեջ, ինչի
միջոցով այն
մտածվում կամ
հասկացվում է»:
Եթե սուբստանցիան
իր ատրիբուտներով կազմում
է naturo naturata-ն` արտադրող
բնությունը, ապա
մոդուսները` արտադրված
բնությունը, natura naturans-ը' արտադրված
բնությունը, մարդուն
շրջապատող առարկայական
աշխարհը:
«Աստված» ասելով ես
հասկանում եմ
բացարձակապես անվերջ
էություն կամ
սուբստանցիա,
որը բաղկացած
է անվերջանալի
ատրիբուտներից, որոնցից
յուրաքանչյուրը արտահայտում է
նրա հավերժական
եւ
անսահման էությունը»:
Աստված-սուբստանցիան
արտահայտում
է աշխարհի
միասնությունը, իսկ
մոդուսները` նրա
բազմաձեւությունը: Դրանք
միասնական Աստված-բնության երկու
կողմերն են:
Բնության ահա
այսպիսի
ռացիոնալիստական պատկերի
ելակետից
Սպինոզան հետազոտում է
ճանաչողության հնարավորությունը: Ի՞նչ
հարաբերության մեջ
է գտնվում
գիտելիքը
իրականության նկատմամբ:
Ինչպես
է մարդը
ձեռք բերում
այդ գիտելիքները: Մարդու
իմացական գործունեության հետազոտման
հիմքում Սպինոզան
դրել է
այն սկզբունքը,
համաձայն որի
«գաղափարների կապն
ու կարգը
այնպիսին են,
ինչպիսին իրերի
կարգն ու
կապը»: Այստեղից
էլ եզրակացնում
է, որ
գոյություն ունի
բնածին ընդունակություն գիտելիք ձեռք
բերելու համար:
Իրերի
էությունը ճանաչելու
համար Սպինոզան
տարբերակում է
մարդու բնածին
ընդունակությունների երեք
տեսակ (մեթոդ): Իմացության երեք
աստիճանները` զգայական,
ընկալումը, բանականության կշռադատումը եւ ինտուիտիվ
բանականությունը իրենցից
ներկայացնում են
գիտելիքի
ստորին,
միջին եւ բարձրագույն
աստիճանները: Զգայական
ընկալումներից ստացված
գիտելիքները
փորձի եւ
երեւակայության գիտելիքներ են եւ
սահմանափակված են
առօրյա կյանքի
իրադարձություններով: Այս
մեթոդը անպետք
է գիտական
գիտելիք
ստանալու համար,
քանզի գործ
ունի պատահական
հատկությունների,
այլ ոչ
թե պատճառների
հետ: Բանականության կշռադատման
մեթոդի միջոցով միտքը
իրերի հատկություններից եւ ադեկվատ
գաղափարներից ձեւավորում
է ընդհանուր հասկացություններ: Այս
մեթոդը, ճիշտ
է, հայտնաբերում
է պատճառները
եւ գիտական է, այնուամենայնիվ, չի
տալիս օբյեկտի
ներքին էության
մասին հավաստի գիտելիքներ, քանզի չի
ձեւավորում իրերի
էություններից:
Այսպիսով,
Սպինոզան առանձնացնում
է գիտելիքների
երեք տեսակ.
1.
գիտելիքներ, որոնք
ստացվում եւ
հիմնավորվում են
երեւակայության հիմքի
վրա, որի
համար էլ
անհասկանալի են
եւ
մթագնված;
2.
գիտելիքներ, հիմնավորված
մտքի կշռադատումների վրա`
աշխարհը հասկանալու
համար: Դրանց
նմուշը մաթեմատիկական գիտելիքներն
են` բանական
գիտելիքները,
որոնք ստացվում են
աքսիոմատիկ ճանապարհով;
3.
ինտուիտիվ գիտելիքները, որոնք
ինտելեկտուալ-ռացիոնափստական գործունեության արդյունք
են, եւ որպես
ընդհանուր հասկացություններ, ընդգրկում
են իրերի
իսկական
էությունը:
Սպինոզայի
դատողությունների վերացարկված
բնույթը սուբստանցիայի, ատրիբուտների
եւ մոդուսների
մասին իրականում
ունի պրակտիկ
փիլիսոփայական
ուղղվածություն: Այն
ուսմունք է
մարդու, նրա
բարոյականության եւ
կյանքի իրական
ընկալման մասին,
ազատության
եւ անհրաժեշտության մասին:
Ազատությունը այն
իրն է,
որը գոյություն
ունի եւ
գործում
է միայն
իր էության
անհրաժեշտությամբ: Մարդու
ռեալ ազատությունը
բանականության
ու կամքի
միասնության մեջ
է, ուրախության,
թախծի, հակումների
եւ խելացի
գործելու, ճշմարիտ
եւ պարզ
իմացությունն է:
Սպինոզայի ռացիոնալիզմի
սոցիալական բովանդակությունը ազատմարդու,
նրա ազատ մտքի,
գործելու եւ
մտածելու անհրաժեշտության բանական
հիմնավորումն է:
Սանդրո Հակոբյանի <<Փիլիսոփայության տեսություն և պատմություն>> գրքից
