Սբ. Սոֆիա տաճարը գտնվում է Կոստանդնուպոլսում /թուրքերեն
անվանումը` Այա Սոֆիա/: Սոֆիա»-ն հունարեն
բառ է, որ նշանակում
է «իմաստություն»:
Բյուզանդական կայսրության
խոշոր ճարտարապետական գլուխգործոցներից է, Բյուզանդիայի «Ոսկե Դարի» խորհրդանիշը
և աշխարհի խոշորագույն քրիստոնեական
եկեղեցիներից մեկը. Տաճարը կառուցվել
է 324-327թթ. Կոնստանտին I կայսեր կողմից Ավգուստեոն
առևտրային տարածքում,
որը գտնվում էր Կայսերական
պալատի հարևանությամբ, Կոնստանդնուպոլսի կենտրոնում:
Տաճարն ունի 55.6
մ բարձրություն,
գմբեթի տրամագիծը
31 մետր է: Երկարությունը 75.6 մետր է, լայնությունը՝ 68.4 մ:
 |
| Կոստանդնուպոլսի Սբ. Սոֆիան |
404թ-ին ժողովրդական ապստամբության ժամանակ առաջին տաճարն այրվեց, իսկ նույն վայրում կանգնեցված
նորակառույց եկեղեցին
ապրեց ընդամենը
10 տարի և 415 թ. դարձյալ կործանվեց հրդեհից:
Նույն թվականին
կայսր Թեոդոսիուս
II-ը հրամայեց
սկսել շինարարական
աշխատաքներ ու կառուցել նոր տաճար նույն վայրում, որն էլ այրվեց
532թ.-ին հայտնի «Նիկա» ապստամբության ժամանակ:
Թեոդոսիուսի տաճարի ավերակները հայտնաբերվեցին 1936 թվականին, պեղումների ժամանակ,
որոնք շատ մոտավոր պատկերացում
տվեցին տաճարի արտաքին շքեղ տեսքի մասին. այն հնգաթև էր, շատ մեծ, իսկ ներքին հարդարանքի
հիմնական բաղադրիչը
մարմարն էր: Թեոդոսիուսի տաճարն ավերած հրդեհից
40 օր հետո Բյուզանդիայի Հուստինիանոս
կայսրը հրամայեց
նույն վայրում կառուցել գեղեցիկ համանուն մի տաճար, որը կխորհրդանշի հզոր կայսրության ուժը: Բայց քանի որ Հուստինիանոսի ծրագրած եկեղեցին
պետք է լիներ շատ մեծ, նա գնեց հարակից անհրաժեշտ հողերը, վարձեց ժամանակի
լավագույն ճարտարապետներին՝ Իսիդոր Միլեթացուն
և Անթիմիոս
Թրալացուն:
Տաճարի հարդարանքի համար օգտագործվեց լավագույն
մարմարը, իսկ Եփեոսից բերված ութ կանաչ մարմարե սյուները
կարելի է տեսնել անգամ այսօր: Հուստինիանոսն այնքան էր կլանված տաճարի շքեղության գաղափարով,
որ չէր ափսոսում ոչինչ. հարդարանքի համար նա օգտագործում
էր թանկարժեք
քարեր, ոսկի, արծաթ և փղոսկր: Տաճարի շինարարությունը կլանեց կայսրության գրեթե երեք տարվա եկամուտը: Տաճարի պաշտոնական օծումը տեղի ունեցավ
537թ-ի դեկտեմբերի 27 - ին Կոստանդնուպոլսի պատրիարք
Մենասի (Menas, Mina)) կողմից: Ըստ ավանդության,
ոտք դնելով տաճար, Հուստինիանոսն ասել է. «Սողոմոն, ես գերազանցեցի քեզ», վկայակոչելով հանրահայտ
Երուսաղեմի տաճարը: Եկեղեցական անձնակազմը
Հուստինիանոսի օրոք հասնում էր 525 հոգու, իսկ Հերակլի օրոք՝
600-ի: Տաճարի կարիքները հոգալու համար հարկեր էին հավաքվում
մի շարք առևտրային կազմակերպություններից ու արհեստավորական միություններից: Եկեղեցին չհասցրեց
երկար հիացնել իր շքեղությամբ:
Շինարարության ավարտից տարիներ անց երկրաշարժից ավերվեց տաճարի արևելյան
մասը: Ավելի ուշ՝ 989 թ-ին, տաճարը ենթարկվեց նոր երկրաշարժի, և այս անգամ փլուզվեց գմբեթը: Շենքն ամրացնելու
նպատակով կառուցվեցին
պահող սյուներ,
որոնք զգալիորեն
ազդեցին տաճարի արտաքին տեսքի վրա:
 |
| Տաճարի ինտերիերը |
Գմբեթը վերականգնելու համար հրավիրվեց հայ հայտնի ճարտարապետ
Տրդատը, որի գլուխգործոցն է համարվում Անիի Մայր տաճարը: Մեծ հմտության
շնորհիվ Տրդատը ոչ միայն հիանալի կատարեց իր աշխատանքը,
այլև դարձրեց գմբեթն ավելի բարձր, գեղեցիկ ու ամուր: Եկեղեցին չափազանց
թանկ հարդարանք
ուներ մինչև
1204թ-ի Խաչակրաց արշավանքի
հետևանքով Կոստանդնուպոլսի թալանումը: 1453թ-ին , Կոստանդնուպոլիսը նվաճած սուլթան Մեհմեդ II Սուրբ Սոֆիայի տաճարը վերածեց մզկիթի: Ավելացվեցին չորս մինարեթներ, որմնանկարներն ու խճանկարները
ծածկվեցին ծեփամածիկով,
և տաճարը կոչվեց Այա Սոֆիա: Քանի որ տաճարը կառուցված էր քրիստոնեական ավանդույթների համաձայն՝ խորանը դեպի արևելք, մահմեդականները ստիպված եղան հարմարեցնել
այն իրենց պահանջներին և տեղադրեցին միհրաբը տաճարի հարավ - արեւելյան անկյունում՝
դեպի Մեքքա ուղղությամբ:
 |
| Սբ. Սոֆիայի որմնանկարներից |
1847թ-ին տաճարը գտնվում էր փլուզման
վտանգի տակ, և սուլթան Աբդուլ-Մեջիդի հանձնարարականով եղբայր ճարտարապետներ Ջուզեպպե
և Գասպար Ֆոսսատիները սկսեցին վերանորոգման աշխատանքներ,
որոնք տևեցին մոտ երկու տարի: 1935թ-ին Աթաթուրքը
Այա Սոֆիան հռչակեց թանգարան:
Որմնանկարներն ու խճանկարները վերջապես
ազատություն ստացան գրեթե հինգ դար իրենց ծածկող շերտից: Տաճարին վերադարձվեց
իր նախկին շքեղ ներքին հարդարանքը, ամբողջովին
խճանկարներով ծածկված պատերը՝ ինչպես սյուժետային այնպես էլ դեկորատիվ
կոմպոզիցիաներով: Այժմ պատերի վրա կարելի է տեսնել Հիսուս Քրիստոսի և Սուրբ Կույսի պատկերները: Գրեթե ամբողջությամբ պահպանվել
են մուտքի հատվածում հրեշտակապետ
Գաբրիելի, հարավային
մուտքի սրահում՝
Սուրբ Հովհաննեսի
և Ալեքսանդր
կայսեր խճանկարները:
 |
| Սբ. Սոֆիայի գմբեթը |
Խոշոր պատմական արժեք են ներկայացնում
մարմարե սալիկների
վրայի ռունական
(runic) արձանագրությունները: Բազմաթիվ
իսլամական տարրեր են ավելացվել
եկեղեցում. մարմարե շատրվաններ, դեկորատիվ
տարրեր և մեծ չորս օվալաձև վահանակներ`
Ղուրանից վերցված մեջբերումներով: 2006թ- ին Սուրբ Սոֆիայում տարածք հատկացվեց տաճարի մահմեդական սպասավորների
աղոթքի համար: Աննկարագրելի զգացում է պարուրում
մարմինն ու հոգին, երբ կանգնում ես մարմարի հատակին ու նայում վեր՝ հեռավոր բարձունքներին: Կարծես կանգնած լինես այս հրաշալի հողի վրա տեղի ունեցած իրադարձությունների էպիկենտրոնում: Պատմական դեպքերը քամու նման անցնում են կողքովդ, իսկ դու ջերմանում
ես, զգալով քեզ այս եզակի գլուխդործոցի
մի մասնիկ:.
Սբ. Սոֆիայի սաճարը գրանցված
է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային մշակույթային ժառանգության
ցանկում:
Լուսինե Բադալյան
ԵԳՊԱ արվեստաբանության բաժին,
3-րդ կուրս
