Նյութի առաջին մասում տվեցինք հունական և հռոմեական փիլիսոփայության ընդհանուր բնութագիրը, խոսվեց դրանց առանձնահատկությունների մասին: Ներկայացվեց հունահռոմեական փիլիսոփայական մտքի 4 դպրոցներից միայն առաջինը` վաղ դասական շրջանը, որը մարմնավորված է բնափիլիսոփայության մեջ: Այժմ ձեզ ենք ներկայացնում մյուս շրջաններն` իրենց մտածողների, գրողների և փիլիսոփաների մտքերի հակիրճ նկարգրմամբ:
Էլեական դպրոց: Ներկայացուցիչներն
են` Քսենոփանեսը, Պարմենիդեսը, Զենոնը: Նրանք քննադատեցին Հերակլիտեսի ուսմունքը
գոյի փոփոխականության մասին և ուշադրությունն ուղղեցին առարկաների կայունության,
անփոփոխության վրա: Եթե Հերակլիտեսը պնդում էր, որ ամեն ինչ փոփոխվում է, ապա
Պարմենիդեսը ճիշտ հակառակը` որ ոչինչ չի փոխվում: «Ոչինչը չի կարող դառնալ ինչ-որ
բան, իսկ այդ բանը չի կարող վերածվել ոչնչի»:
Հերակլիտես |
Պարմենիդես /մ.թ.ա. 6-5 դդ/- փիլիսոփա, քաղաքական գործիչ: Ճանաչողության պրոցեսում կարևորում է բանականությունը: Ճշմարտությունը հիմնվում է բանական ճանաչողության վրա, իսկ կարծիքը` զգայական ընկալման: Մի վստահեք զգայական ընկալմանը, հետազոտեք ներկայացված ապացույցները միայն բանականության միջոցով, ասում է Պ-ը:
Պարմենիդես |
1/ ինչ-որ կա գոյություն ունի, ինչը չկա գոյություն չունի, մտածելի չէ
2/ փոփոխության գաղափարը ենթադրում է` ինչ-որ բան սկսում է գոյություն ունենալ, և ինչ-որ բան դադարեցնում է իր գոյությունը:
Աշխարհն անանց է և միասնական: Ամեն մի բազմություն զգացմունքների խաբկանք է: Չկա դատարկ տարածություն և ժամանակ կեցությունից դուրս: Կա միայն կեցություն, չկեցություն չկա: Միայն դատարկագլուխ մարդիկ են համարում, որ կեցությունը և չկեցությունը նույնական են: Մենք փոփոխությունը չենք կարող արտահայտել մտածողության մեջ, հետևաբար փոփոխությունը տրամաբանորեն անհնարին է: Չկեցությունը հնարավոր չէ ո'չ ճանաչել, ո'չ էլ արտահայտել: Հնարավոր չէ գտնել միտք առանց կեցության, միտքն առանց կեցության ոչինչ է: Բանականությունը վկայում է, որ փոփոխությունը տրամաբանորեն հնարավոր չէ: Իսկ զգացմունքները վկայում են, որ փոփոխություն կա: Ինչի վրա հիմնվել? Իհարկե, բանականության, քանի որ զգացմունքները խաբում են: Միայն բանականությամբ ճանաչվող անփոփոխ գոյացությունն է կեցությունը: Կեցությունը, ըստ Պարմենիդեսի, անստեղծ է, հավերժ, անփոփոխ, բացարձակ ներդաշնակ, բարի և գեղեցիկ: Կեցությունը գունդ է, ոլորտ, համաշխարհային բանականություն: Անցողիկի, փոփոխականի հետևում բանականությունը տեսնում է անանցը, մնայունը, հավերժը` կեցությունը: Ըստ Պարմենիդեսի, կեցությունը և մտածողությունը նույնական են: Կեցության մասին Պարմենիդեսի ուսմունքը, ըստ Հայդեգերի, վերջնականապես պոկեց փիլիսոփայությունը դիցաբանությունից:
Հերակլիտեսի և Պարմենիդեսի տեսակետները մեծ դեր կատարեցին փիլիսոփայության
պատմության մեջ, դարձան այն հենասյուները, որոնց վրա հետագայում կառուցվեցին
բազմաթիվ փիլիսոփայական դպրոցներ և ուղղություններ: Հերակլիտեսյան Panta rhei
սկզբունքի վրա կառուցվեցին սոփեստների և սկեպտիկների ուսմունքները, իսկ կեցության
սկզբունքի վրա ստեղվեց մետաֆիզիկան որպես գոյաբանություն:
Զենոն |
Երրորդ սերնդի բնափիլիսոփա Էմպեդոկլեսը /490-430/ ընդունում էր 4 տարրերի գոյությունը`/ հող /Գերա/, ջուր /Նեստիս/,օդ/Աիդոնես/, կրակ /Զևս/, որոնք հանդես են գալիս միասնաբար և նրանց միացումից առաջանում է առարկաների բազմազան աշխարհը: Բացի այդ գործում են 2 հզոր ուժ` Սերը /Էրոսը, Աֆրոդիտեն/ որը նրանց միավորում է, և Թշնամանքը /Ատելությունը, Արեսը, որը բաժանում է: Իսկ ինչից են կազմված սկզբնատարրերը /օդը, հողը, ջուրը, կրակը/: Այս հարցին փորձեցին պատասխանել ատոմիստական դպրոցի ներկայացուցիչներ Լևկիպը, Դեմոկրիտեսը և Էպիկուրը:
Դեմոկրիտեսի /460-370/ և Էպիկուրի /341-270/ կարծիքով նախասկիզբը բաղկացած է մանրագույն անբաժանելի մասնիկներից`ատոմներից, որոնք շարժվում են դատարկ տարածության մեջ և նրանց միացումից առաջանում է ամեն ինչ, այդ թվում հոգին: Հոգու ատոմներն ավելի կլոր են, տաք և շարժուն: Հոգին անմահ չէ: Չկա ոչ մի հանդերձյալ աշխարհ: Աստվածները կազմված են ատոմներից, իսկ գլխավոր աստվածը տիեզերական բանականությունն է: Հրե ատոմները տարածված են տիեզերքով մեկ կենդանացնում են ամեն ինչ և տալիս դրան բանականություն: Ատոմներն ունեն տարաձգություն, ձև, կշիռ, բայց չունեն գույն, համ, հոտ և այլն: Որակական առումով բոլոր ատոմները միատեսակ են, սակայն ոմանք ունեն դուրս ցցված մասեր, անցքեր, փոսորակներ, կեռիկներ և այլն: Ատոմները և դատարկությունը միակ իրականությունն են: Դեմոկրիտեսը ճանաչողության պրոցեսում կարևորում է զգայարանների դերը, որոնց վկայությունները, սակայն, պետք է ենթարկվեն բանականության դատին:
Ատոմները
ճանաչելի են բանականությամբ, իսկ դատարկությունը` անճանաչելի է : Ատոմները շարժվում
են միայն ուղղագիծ, ստեղծում խիստ որոշակի պատճառահետևանքային կապեր: Դեմոկրիտեսը
ստեղծում է մեխանիկական աշխարհ` խիստ ընդգծված դետերմինիզմով /պատճառակցությամբ/ և
չի ընդունում ատոմների պատահական շարժումը:
Պատահական են այն երևույթները, որոնց պատճառը հայտնի չէ: Ժխտելով
պատահականությունը, Դեմոկրիտեսը ժխտում է ազատությունը: Տիեզերքում թագավորում է անհրաժեշտությունը:
Ամեն ինչ անհրաժեշտաբար պատճառավորված է: Սակայն ոչինչ չի կատարվում ինչ-որ
նպատակի համար: Ատոմիստներն իրերի հատկությունները բաժանում են 2 խմբի` հատկություններ,
որոնք գոյություն ունեն միայն կարծիքի մեջ, այսինքն` սուբյեկտիվ են /համ, հոտ,
գույն/ և հատկություններ, որոնք օբյեկտիվորեն բնորոշ են ատոմներին /օրինակ, ձևը,
մեծությունը, անթափանցելիությունը/»: «Կարծիքի մեջ» իմացությունը
նրանք անվանում են մութ և կեղծ, իսկ բանական իմացությունը` ճշմարիտ:
Ատոմիստական ուսմունքում մշակվեցին հետևյալ հիմնարար սկզբունքները`
Ատոմիստական ուսմունքում մշակվեցին հետևյալ հիմնարար սկզբունքները`
1/ Ոչնչից ոչինչ չի առաջանում և ոչնչի չի վերածվում:
2/Տիեզերքը բաղկացած է նյութից և դատարկությունից:
Նյութականի գոյության մասին վկայում են զգայությունները, դատարկության` շարժումը:
3/ Մարմինները բաղկացած են ատոմներից:
4/Տիեզերքն անսահման է տարածության մեջ և իրերի
քանակով:
Ատոմիստական ուսմունքը մեծ դեր խաղաց փիլիսոփայության և գիտության
զարգացման ընթացքում և իր մեթոդաբանական նշանակությունը պահպանեց մինչև 19-րդ դարի վերջը: Այդ
ուսմունքի շնորհիվ Նյուտոնը ֆիզիկայում ձևակերպեց զանգվածի գաղափարը, ձգողականության և դինամիկայի օրենքները: Ստեղծվեց աշխարհի
մեխանիկական պատկերը: Քիմիայում հայտնագործվեց նյութի պահպանման օրենքը, քիմիական տարրերի պարբերական համակարգը:
Այսպիսով` հունական
բնափիլիսոփայությունը զուտ մտքի ուժով ստեղծեց ամբողջական, ներդաշնակ, շատ
կողմերով գիտության զարգացման ապագան կանխորոշող ուսմունք տիեզերքի և նրանում
ապրող մարդու մասին: Ձևավորվեց մեծ և փոքր տիեզերքների ըմբռնումները, և մեկի
ճանաչումը համարվեց բանալի մյուսի ճանաչման համար: