Իսահակ Լևիտան /1860-1900/

Լևիտանի նկարները նրա հոգևոր երգերն են` ներկերով կտավին պատկերված…

Վ. Ե. Սիզով

Ես կարող եմ պատկանել միայն իմ անհանգիստ մուսային. մնացյալը` ունայնություն ունայնությանց…

Իս. Լևիտան

Ռուսական բնանկարի ժանրի մեջ կարևոր ներդրում ունի Իսահակ Իլյիչ Լևիտանը: Նա ծնվել է հրեական աղքատ ընտանիքում, մանուկ հասակում որբացել և ապրել առանց մշտական տանիքի: Սակայն, անհաջող դասավորված անձնական կյանքին հակառակ, Լևիտանը շատ տաղանդավոր էր: Նա սովորել է Մոսկվայի նկարչական դպրոցում, եղել է Սավրասովի սիրելի աշակերտը:

1919թ.  աշակերտական ցուցահանդեսի ժամանակ Տրետյակովը գնում է 19-ամյա Լևիտանի նկարներից մեկը: Դա ‹‹Աշնանային օր. Սոկոլնիկի›› կտավն էր, որը մեծ ճանաչում է բերում ապագա նկարչին: Ռուս նկարիչները սիրում էին հեռուն վազող արահետի մոտիվը: Սա հանդիպում է Շիշկինի, Սավրասովի, Վաիլևի մոտ: Լևիտանն իր կտավում պատկերել էր այգու նեղ արահետ` ծածկված դեղին տերևներով: Արահետի վրա պատկերված է մի սևազգեստ կին, որն ամբողջովին արտահայտում է աշնան ամպամած օրվա մռայլությունն ու թախիծը:  Ասում են` Սավրասովը քննադատել է այս ստեղծագործությունը` կնոջ ֆիգուրի համար ասելով հետևյալը` ‹‹Բնությունն ինքն իրենով պետք է տրամադրություն հաղորդի, ոչ թե ֆիգուրի միջոցով››: Սավրասովի դասարանից հեռանալուց հետո Լևիտանը մտերմանում է Պոլենովի հետ: Նա վերջինիցս շատ բան է սովորում և իր շատ ստեղծագործություններում միանգամից զգացվում է Պոլենովի ազդեցությունը:

Աշնանային օր. Սոկոլնիկի

1884 թվականից Լևիտանը մասնակցում է Պերեդվիժնիկների ցուցահանդեսներին: Այս ընկերության անդամների մեջ ևս Իսահակը գտնում է իր ‹‹հարազատ հոգիներին››: Նա ընկերություն էր անում Նեստերովի և Վասնեցովի հետ, գնահատում էր վերջիններիս արվեստը ևս:

Հետաքրքիր են Լևիտանի նկարների թեմաները: Նա նկարում էր Մաոսկվայի մոտ գտնվող տարածքները, նույնիսկ այն, ինչը  ոչ ոքի համար նկատելի չէր: Նա ամեն ինչի մեջ տեսնում էր յուրահատուկ գեղեցկություն:

‹‹Բնությունը պետք չէ կրկնօրինակել, բայց պետք է զգալ այն ու ազատել պատահականություններից,-ասում էր  նկարիչը և հավելում,-սայլ ես տեսնում, սայլ նկարիր, կով ես տեսնում, նկարիր այնպես, ինչպես տեսնում ես, աշխատիր փոխանցել այն, ինչ զգում ես, այն տրամադրությունը, որն ունենում ես բնության այս կամ այն պատկերը տեսնելիս››: Լևիտանի նկարներում կարող ենք տեսնել թե’ հասարակ կամուրջներ, թե’ փոշոտ ճանապարներ, թե’ ոսկեզօծ սոճիներ: Նկարիչը խորը համոզմունք ուներ, որ չկա ավելի լավ երկիր, քան Ռուսաստանը: Նա տարվա եղանակներից սիրում էր հատկապես գարունը: ‹‹Պատկերացնում եմ, թե ինչ հրաշք է այժմ մեզ մոտ` Ռուսաստանում, գետերը վարարել են, ամեն ինչ վերակենդանանում է…Չկա ավելի լավ երիկիր, քան Ռուսաստանն է: Միայն Ռուսաստանում կարող է լինել իսկական բնանկարիչ››,-գրել է Լևիտանը իր հուշերում:

Լևիտանի բեղուն ստեղծագործական շրջանը սկսվում է Վոլգայից: Մինչ այս նկարիչը Վոլգան իր զգալի ազդեցությունն էր թողել նար Ռեպինի, Սավրասովի ու Վասիլևի ստեղծագործությունների վրա:  Ուրույն մի դպրոց էլ մայր գետը հանդիսանում է Իսահակի համար: Նա շատ անգամներ է նկարել Վոլգան, բայց յուրաքանչյուր կտավ ստացվել է տարբեր: Գետը պատկերող բնանակրներից են ‹‹Երեկոն››, ‹‹Անձրևից հետո››, ‹‹Թարմ քամի›› ստեղծագործությունները: Նկարները դինամիկ են, պատկերված ալիքներն ասես շարժվում են: Լողացող նավակները ևս շարժում են ընդգծում:

Մարտ

1880-1890-ականներից գործերը խոսում են Լևիտանի մեծ տաղանդի մասին: Այս տարիներին նկարում է մի շարք գարուններ, աշուններ, օրեր` թխպոտ, արևոտ ու անձրևոտ, երեկոներ ու գիշերներ` պարզ, մառախլապատ ու լուսնի լույսով ողողված:  Եվ յուրաքանչյուր բնանկար ոչ միայն նոր սյուժե է, այլ նոր տրամադրություն….

Ստեղծագործություններից առանձնանում է ‹‹Ոսկե աշունը›› /1895թ./: Նկարիչը պատկերել է անհատակ երկինք, որն ակամայից հանգստություն է հաղորդում, կապույտ գետակ, վառ դեղին սաղարթներով ծառեր: Սակայ, միևնույն ժամանակ, Լևիտանը մեզ պարտադրում է սիրել նաև ուշ աշունը: Համանուն կտավում /1894թ./ չորացած անտառ է` սոճիների կատարներին մնացած ոսկեգույն տերևներով, մռայլ ամպերով, մարգագետնի թաց տերևներով:

Լևիտանի պատկերած գարունները միշտ ուրախություն են բերում, ուժերի զարթոնք, հոգու խաղաղություն ու հավերժ հանգիստ: ‹‹Մարտ›› բնանկարում ասես լսվում է հալվող ձյան կաթիլների ձայնը: Ձյան ծանրությունից կիսով չափ ազատված տանիքներն ու ծառերը, բակի հալոցքն ու տեղ-տեղ մնացած ձյան հետքերը ավետում են գարնան գալուստը: ‹‹Մեծ ջուր›› /1897թ./ և  ‹‹Վաղ գարուն›› նկարներում ծառերի, երկնքի, տոնային նուրբ անցումների  միջոցով տաղանդավոր նկարիչը ցույց է տալիս ձմռան հեռանալը:

Մեծ ջուր

Լևիտանի և իր ժամանակակիցների բնանկարչությունը իրենց նախորդների աշխատանքներից տարբերվում է նարնով, որ վերջիններս ընկալում էին բնություն այնպիսին, ինչպիսին այն կա` կյանքի հիմք ու գեղեցկություն, առանց որի անհնար է ապրել ու ընկալել աշխարհը: Հաճախ լևիտանը նկարում էր հիշողությամբ և խորհուրդ էր տալիս. ‹‹Պետք է հիշել ոչ թե առանձին դետալները, այլ ըմբռնել, որսալ ընդհանուրը: Հիշողությամբ աշխատելը սովորեցնում է առանձնացնել այն մանրամասնությունները, առանց որոնց կորչում է արտահայտչականությունը, իսկ վերջինս արվեստում հանդիսանում է գլխավորը››:

Իր ստեղծագործություններից մի քանիսը Լևիտանն անավարտ է թողել: Ինչպես իր հուշերում է գրել, նկարը ավարտելը երբեմն շատ դժվար է: Վախենում ես այն փչացնել ընդամենը մեկ վրձնահարվածով: Պետք է արագ աշխատել, բայց ոչ շտապելով…

Լևիտանն ուներ գունային հզոր ընկալում: Նա աշխատում էր առանց վախենալու, բաց ու պինդ քսվածքներով, գույների համադրումով: Մի գույնից անցումը մյուսին իրականացնում էր այնքան մեղմ, որ նկարի և ոչ մի անկյուն գույնով աչքի չէր ընկնում: Իզուր չէր, որ իր ժամանակակից մեկին` Ժուկովսկուն Լևիտանն ասել էր, որ բնության մեջ գույներ չկան, կան միայն տոներ…Բացի գունային ու տոնային անցումներից Լևիտանը մեծ ուշադրություն էր դարձնում նաև նյութերին ու տեխնիկային: Ոչ մի նյութ, ըստ այս նկարչի,  այնքան խորություն չի կարող հաղորդել սպիտակ քսվածքին, որքան պաստելը /‹‹Անտառի արահետի մարգագետինը››/, ոչ մի նյութ այնքան շնչող չէ, որքան ջրաներկը /‹‹Մառախուղ››/:

Վլադիմիրկա

Իսահակ Լևիտանի մի քանի ստեղծագործություններ ունեն խոհափիլիսոփայական բնույթ: Դրանք ստիպում են մտածել կյանքի անցողիկության, հարատևության մասին: Բավականին մեծ գաղափա իր մեջ կրող ստեղծագործություններից է ‹‹Վլադիմիրկա›› կտավը: Հեռվում` րկար, փոշոտ, անվերջ արահետներ, առաջին պլանում` դատարկ հարթավայր և այս երկուսի հատման կետում մի միայնակ կնոջ ֆիգուր: Երկինքն ամպամած է, պատրաստ անձրևելու: Ըստ Նեստերովի` այս բնանկարը ռուսական արվեստում բավականին մեծ տեղ ունի և նրա նմանները շատ չեն: Թխպոտ ամպերի ու կանաչ խոտերի համադրությունը թողնում է տագնապի տպավորություն: Յուրաքանչյուր գույնի ներքին ուժը, ստվերների թեթևությունը, օդի մեջ անէացող առարկաների գծերը  նկարին շարժում են հաղորդում:  Իր նկարների արժեքը լևիտանը ևս հասկանում էր: Այս ստեղծագործությունը 1894թ. նա նվիրեց Տրետյակովյան պատկերասրահին:

Լևիտանի գլուխգործոցներից է հանդիսանում ‹‹Հավերժական հանգիստ›› /1894թ./ կտավը, որը միանգամից հռչակ վայելեց ու ձեռք բերեց մեծ ճանաչում: Հենց ինքը` նկարիչը, այս  ստեղծագործությանը մեծ տեղ էր տալիս: Նա անչափ ուրախացավ, երբ Տրետյակովը գնեց իրենից նկարը: Այդ կապակցությամբ բնանկարիչն ասել է. ‹‹Իմ նկարներից ձեզ մոտ շատ կան, բայց ահա այս մեկն իր մեջ ինձ է պարունակում, իմ ներաշխարհն ու բնավորությունը››: Այս նկարի վրա Լևիտանը շատ է աշխատել: Նա բլրի վրայից զննել է տեղանքը, ծայրամասերը: Կտավում քամուց օրորվող ծառեր են, խմբված ու պայթելու պատրաստ ամպեր:  Նկարում պատկերված եկեղեցին ու գերեզմանոցը ավելացել են վերջնական տարբերակում: Նախնական էսքիզը ևս պահպանվել է: Վերջնական տարբերակում գրեթե ամբողջ մակերեսը ծածկված է ջրով ու ամպերով, ավելացել է լույսը, ջրից առանձնացել են ափերը, ամպերի ծավալը  փոքրացել է, դրանք խտացել են, դարձել ամբողջական, առանց ստվերների: Սակայն պահպանվել է հիմնական գաղափարը. Դա մահվան մասին միտքն է, և ավելին, քան մահվան գաղափարը, ինչը տանջում էր նկարչին: Լևիտանի աշակերտուհի Կուվշիննիկովան ասում էր, որ այս կտավը ստեղծելիս ուսուցիչը հաճախ է  խնդրել իրեն նվագել Բեթհովենի ‹‹Հերոսական սիմֆոնիան››: Նկարի գաղափարը հետևյալն է` ցանկացած ոք մահանում է, սակայն աշխարհը շարունակում է գոյություն ունենալ, բնությունը միշտ հիասքանչ է մնում, իսկ մարդը` իր տագնապներով ու վշտերով, կյանքի շղթայի միայն մի փոքր մասնիկն է…

Հավերժական հանգիստ

Կյանքի վերջին տարիներին Լևիտանին տանջում էին սրտի ուժեղ ցավերը: Նա սկսում, բայց չի հասցնում ավարտել իր վերջին բնանկարը: Բլուրներ, դաշտերի գունագեղ գծեր, կապույտ երկինք, լճի ափին օրորվող եղեգներ, փոքրիկ խրճիթներ, մի գյուղը մյուսին կապող սպիտակ զանգակատուն….սա էր լինելու գուցե նկարչի հաջորդ գլուխգործոցը:  Այն անվանվելու էր ‹‹Ռուսաստան››… ‹‹Իր ողջ կյանքն ու ստեղծագործությունը Լևիտանն անցկացրեց սիրելի երկրում, նրա բերքատու անձրևների տակ: Լևիտանից հետո ռուսական բնանկարի վրա փայլեց հրաշալի ծիածանը, որի տակով պետք է անցնեն իրենց երկիրը, ժողովրդին ու բնությունը  սիրող բոլոր նկարիչները››,-այսպես է արտահայտվել Լևիտանի կարևորության մասին սովետական գեղանկարիչ Գեորգի Նիսսկին:

Նյութը պատրաստեց Զառա Սիմոնյանը