1878 թվականի ամռանը Իլյա Ռեպինն իր ընկերներից մեկի` Մամոնտովի
ամառանոցում էր ,այլ նկարիչների հետ միասին: Այստեղ
նկարիչներն իրենց ազատ ու անկաշկանդ էին զգում: Ամառանոցի
տերը, արվեստի մեծ գիտակ և սիրահար լինելով, այնտեղ միշտ ապահովում էր գեղագիտական գեղեցիկ մթնոլորտ: Ժամանակակիցներից մեկը` Ստասովը
այս մասին ասել է. “Ընկերական հավաքներ, զրույցներ արվեստի մասին, գրքերի
և հոդվածների ընթերցանություն. Այս ամենը հետաքրքրում էր խմբի բոլոր անդամներին: Սա էր շրջապատում նրանց, և ստեղծվում էր ջերմ ու գեղեցիկ մթնոլորտ”:
Ահա այդպիսի հավաքներից մեկի ժամանակ, Ռեպինը լսում է թուրքական սուլթանին զապորոժցիների գրած նամակի մասին: Այն
կարդում էր հյուրերից մեկը: Նամակի
պատմությունը հետևյալն էր. 1675 թվականին սուլթան Մուհամեդ 4-րդ զապորոժցիների մոտ հայտարարում է իրեն “արևի
և լուսնի եղբայր”, “բոլոր թագավորությունների տիրակալ”, “թագավորների թագավոր” և առաջարկում նրանց առանց պատերազմի զիջել իրենց հողերը:
Զապորոժցիները առանց վախենալու պատասխանում են նրան. “Քեզ համար լավ չի լինի քրիստոնյա զավակների հետ քո հողերում ապրել: Քո
զորքից մենք չենք վախենում. հողով և ջրով կկռվենք քո դեմ” և
սրանից հետո վիրավորական խոսքեր և հահոյանքներ են հղում սուլթանին: Իսկ նամակը վերջանում էր այսպես «Числа не знаем, бо календарей не маем, мисяць у неби, год у книзи, а
день такий у нас як и у вас, поцилуй за те ось куды нас, тай убирайся вид нас,
бо будемо лупити вас!»
 |
| Իլյա Ռեպին-"Զապորոժցիները նամակ են գրում թուրք սուլթանին" |
Նամակի բովանդակությունը դուր է գալիս Ռեպինին, և նա որոշում է այս իրադարձությունը անպայման հավերժացնել կտավի վրա: Շատ
ժամանակ չանցած նկարի առաջին էսքիզներն արդեն արված էին:
1800 թվականին Ռեպինը իր սիրելի աշակերտի` Վալենտին Սերովի հետ, ով
այդ ժամանակ տասնհինգ տարեկան էր, ճանապարհորդություն
է կատարում դեպի Զապորոժցիների երբեմնի բնակավայրը: Ուսումնասիրելով տեղանքը և մանրամասն ծանոթանալով այդ ժողովրդի պատմությանը` նա անում է մի քանի էտյուդներ, նկարում այդ ժողովրդի զենքերը, հագուստները, ծանոթանում նրանց սովորույթներին և այլ: Լինում
է նրանց գյուղերում, լսում ժողովրդական պատմություններն ու առասպելները: Սակայն մի այցելությունը Զապորոժիե բավական չէր, ևս
երկու անգամ մինչև կտավի ստեղծումը Ռեպինը լինում է այնտեղ: Նկարչին
արժեքավոր տեղեկություններ է տալիս պատմաբան Էվարնիցկին: Նա ասում էր. “Մի ժամանակ այստեղ եռում էր կյանքը, այն
էլ ինչպիսի կյանք: Այստեղ
ամենուրեք բարձր երգում էին և պարում… փոշի
էր բարձրանում օդում, և
հողը դղրդում էր”:
 |
| Տարաս Բուլբան. ֆրագմենտ |
Երբ կտավի ստեղծման աշխատանքներն արդեն ընթացքի մեջ էին, նկարչի
արվեստանոց է այցելում Լև Տոլստոյը, և, որպես
գրող ու մտավորական, Ռեպինին տալիս է իր խորհուրդները, որոնց համար, ինչպես
ասել է հենց ինքը նկարիչը, նա պատրաստ էր համբուրել Տոլստոյի ճակատը:
Նկարի համար կատարված առաջին էսքիզը այժմ պահվում է Տրետյակովյան պատկերասրահում: Այս կտավի հետ միաժամանակ Ռեպինը ստեղծել է նաև “Թագուհի Սոֆիան”, “Չէին սպասում”, “Իվան ահեղը և նրա որդի Իվանը” և
այլ աշխատանքներ, որոնցից յուրաքանչյուրը ռուսական արվեստում ունեն իրենց ուրույն տեղը:
“Զապորոժցիները նամակ են գրում թուրք սուլթանին “ կտավի մասին նկարիչը իր բարեկամ Ստասովին ասել է. “-Այ թե ժողովուրդ են, ապրում
եմ նրանց հետ, նկարում
և չեմ կարողանում բաժանվել նրանցից”:
Նկարչի ոգևորության մասին պատմել է նաև նրա դուստրը ` Վեռան, ասելով
որ հայրը ամեն օր բանաստեղծություններ և
պատմություններ
էր կարդում զապորոժցիների մասին և անդադար խոսում էր իր նկարից: Տան
բոլոր անդամները, դեռ նկարը չավարտված, գիտեին կտավի բոլոր հերոսներին` Տառաս Բուլբային, Ատամանին, Սերկոյին և մյուսներին: Գնալով ստեղծագործությունը լցվում էր կերպարներով, և ստանում հոգեբանական հանգուցալուծումներ, որոնք խոսում էին ազատասեր և հայրենասեր ժողովրդի մասին:
 |
| Կոմպոզիցիայի կենտրոնական հատվածը. ֆրագմենտ |
Կոմպոզիցիայի կենտրոնում գլխավոր հերոսներն են` սեղանի
շուրջ հավաքված և համակված ընդհանուր տրամադրությամբ: Նրանցից յուրաքանչյուրի կերպարը ստանալու համար Ռեպինը մի քանի անգամ նրանց ծեփել է կավից: Եվ
յուրաքանչյուր
կերպար մասնակցում է նամակը գրելու գործընթացին` իր հերթին մի բան ավելացնելով գրված տողերին: Սեղանի
շուրջ հավաքված մարդկանց բազմությունը Ռեպինը տեղավորել է 4
հարթություններում: Առաջինում թիկունքից պատկերված ֆիգուրներն են: Երկրորդ
պլանում շարքն է, որտեղ նստած է գրագիրը: Այնուհետև գալիս են Տարաս Բուլբան
և նրան հավասար կանգնած երեք ֆիգուրները: Բազմության վերջին պլանում
հետևում կանգնած մարդիկ են, ովքեր ձգվում են, որպեսզի կարդան նամակը: Կենտրոնում նստածը գրագիրն է, ով, թերևս, բնակիչներից ամենակրթվածն է: Բոլորի մտքերը նա է հանձնում թղթին: Սեղանի շուրջ հավաքվածներից մեկը` աջ
կողմում կանգնած ծիծաղում է. դա
Տարաս Բուլբան է: Սեղանի շուրջ նստած է նաև մի կազակ, ով
վիրակապով է ` հավանաբար նա վնասվել է մարտի ժամանակ: Ուրախ և հպարտ նա ձեռքը դրել է կողքին նստած ընկերոջ մեջքին: Վերքերն
ու սպիները չեն վախեցնում այս քաջ ժողովրդին: Կերպարների տարբեր խառնվածքները ներկայացնում են անպարտելի ժողովրդի հավաքական կերպարը:
Ռեպինի պատկերած կերպարներից յուրաքանչյուրը կոմպոզիցիայում ունի իր ուրույն դերը: Ոմանք ուրախությունից ու հպարտությունից ժպտում են, քմծիծաղ տալիս, ոմանք` քաջությունից ծիծիաղում, մի մասը հետևում է նամակի բովանդակության ճիշտ շարադրմանը, մյուսները իրար հետևից թելադրում են իրենց մտքերը: Բոլորի մեջ առանձնանում է մեկի տարօրինակ կերպարը: Դա նկարի ձախ կողմում` հաղթանդամ զապորոժցու թիկունքին կանգնած մարդն է, որը կարծես թե իր գյուղացիների նման ոգևորված չէ, հետաքրքրված չէ սուլթանին ուղարկվելիք պատասխան-նամակով, ավելին, դժգոհ է, նույնիսկ տխուր: Այս ֆիգուրն իր անտարբեր, խորացուզված հայացքով միանգամից աչքի է ընկնում կոմպոզիցիայում:
Զապորոժցիների հետևում` երկրորդ պլանում, գյուղական
տեսարան է. գոլորշի է բարձրանում. կարծես ամբողջ գյուղը բարկացած լինի:
Ընդհանուր առմամաբ նկարիչը այս կտավի վրա աշխատել է 13 տարի, մինչև
վերջին պահը նա փոփոխություններ էր կատարում իր ստեղծագործության մեջ:
Նկարը մեծ որգևորությամբ ընդունվեց հասարակության
կողմից, և շատ սիրվեց: Դրան
արձագանքեցին թերթերը, բազմաթիվ արվեստագետներ և այլ նշանավոր մարդիկ: Սա
մի ժողովրդի ազատասիրության ու քաջության մարմնավորումն է, որը
հանճարեղ Ռեպինը արտահարտել է իր կտավում: Նկարիչը արտացոլել է իր հավատը այդ ժողովրդի հանդեպ, նեկայացրել
ոչ միայն նրանց հերոսական ոգին, այլև
պարզ գյուղական կյանքն ու կենցաղը, որը կարող էր ունենալ հասարակ, փոքրիկ բայց ազատասեր ու քաջ ժողովուրդը:
Նյութը պատրաստեց Անետ Ռիդլը
