Հուլիս ամսվա սկզբին ԵԳՊԱ Գյումրու
մասնաճյուղի արվեստաբանության բաժնի ուսանողները պեղումների մասնակցեցին Շիրակի
մարզի Աշոցքի տարածաշրջանի Մեծ Սեպասար գյուղում: Գյուղը գտնվում է ՀՀ վարչական
տարածքի հյուսիս-արևմտյան մասում, Գյումրիից 43 կմ հեռավորության վրա: Այն հիմնադրվել է
1828 թվականին Ալաշկերտից գաղթած յոթ ընտանիքների կողմից: Նախկինում այս գյուղն
անվանվել է Շիշթափա, ապա նաև Ջերմուկ: Մեծ Սեպասար վերանվանվել է 1946 թվականին: Գյուղը գտնվում է Կաթսայաջուր կամ Ղազանչի գետի հովտում` ծովի մակարդակից 1990մ բարձրության վրա: Պեղումների մասնակցող խումբը ղեկավարում էր ՀՀ
հուշարձանների պահպանության գործակալության Շիրակի և Արագածոտնի տարածքային բաժնի
պետ Լարիսա Եգանյանը:
Սեպասարը հնագետների ուշադրության կենտրոնում
է դեռևս 1998 թվականից: Պեղումների համար որպես տարածք է ընտրվել գյուղի սարի գագաթին
գտնվող սրբատեղիի շրջակայքը: Պեղվել է հենց այս տարածքը, քանի որ հիմնականում բնակավայրեր
կառուցվել են սարերի գագաթներին և գետերի ափերին: Տարածքը վերևից դիտել և ուսումնասիրել
են ուղղաթիռով, քանի որ պեղումների համար նպատակահարմար վայր ընտրելու համար առավել
ձեռնտու տարբերակ է ուղղաթիռով զննելը: Սրա արդյունքում ավելի տեսանելի են դառնում
այն վայրերը, որտեղ նախկինում ինչ-որ բան է եղել: Հետախուզությունից հետո հնագիտական
հուշարձանի տեղը նշվում է տեղագրական քարտեզի վրա, կատարվում է չափագրում, նշվում է
հուշարձանի հեռավորությունը որևէ հիմնական վայրից, տրվում է որոշակի նկարագրություն,
արվում են գրչանկարներ: Այս ամենից հետո հարկավոր է թույլտվություն տարածքը ուսումնասիրելու
և պեղելու համար: Սեպասար մեկնող խումբը ներկայացրել է ծրագիր, որի հաստատումից հետո
էլ 2004 թվականին սկսվել են պեղումները: Պեղավայրը նախ սահմանագծվել է լարերի օգնությամբ, որոնք յուրաքանչյուր հատված
կամ հավանաբար բրոնզեդարյան սենյակ քառակուսիներով բաժանում են միմյանցից:
Սարի վերին
շերտը փորելու արդյունքում հայտնաբերվում են
կենցաղային իրերի, խեցեղենի բեկորներ, ինչը խոսում է այն մասին, որ նշված վայրում մարդիկ
են ապրել: Պեղումները շարունակվել են, և շերտերը ավելի խորացնելով խումբն հայտնաբերել
է բրոնզեդարյան բնակատեղի: Բնակավայրը գտնվում է սարի գագաթին` Սեպասար գյուղի սրբատեղիի
մոտ` գյուղից 100-200մ հեռավորության վրա:
Ըստ երևույթին, սրբատեղին կառուցվել է նախկին պաշտամունքային վայրի տեղում և վերանորոգվել
ու ծառայել մարդկությանը յուրաքանչյուր փոխվող դարաշրջանում: Աղոթատեղին նախնադարում եղել է պաշտամունքի վայր, մեծ հաշվով այժմ ևս չի փոխել իր հիմնական նշանակությունը` վերափոխվելով քրիստոնեական սրբատեղիի: Փոքրիկ աղոթատեղին գյուղի բնակիչներն անվանում են Դարի սուրբ, պեղված տարածքը ` պարզապես Դար:
Պեղումների սկզբնական
շրջանում բնակատեղիից հայտնաբերվել է զոհաբերված գայլերի յոթ գլուխ: Յոթ թիվը մեծ խորհուրդ
ուներ ինչպես այսօր, այդպես էլ բրոնզի դարում, իսկ գայլը համարվում էր պաշտամունքային
կենդանի, այն կապում էր անդրաշխարհը կյանքի հետ: Նույն տարածքում հայտնաբերվել է նաև
զոհաբերված երեխայի գլուխ:
Բնակավայրը կազմված է իրար մոտ դասավորված ոչ
մեծ չափերի սենյակներից: Այն իրենից ներկայացնում է բրոնզեդարյան մշակույթի տիպիկ օրինակ:
Բնականաբար, նկատելի են միայն կառույցների պատերը, երբեմն նաև հատակը: Պատերը շարված
են տարբեր հաստության և տարբեր տեսակի քարերով: Դրանց մի մասը միջնադարում օգտագործվող
քարեր են, ինչից հետևում է, որ բրոնզեդարյան բնակատեղին մարդկանց կացարան է եղել նաև
այլ ժամանակներում: Միջնադարյան մարդը վերանորոգելով, ձևափոխելով նախնադարյան մարդու
կացարանը` հարմարեցրել է այն իր ապրելակերպին և պահանջմունքներին: Տարածքից հայտնաբերվել
է նաև միջնադարում օգտագործված խեցեղեն և տարբեր կենցաղային իրեր:
Բնակատեղիի կացարաններն ունեն 3x3 չափերի քառանկյուն հատակագծեր: Պեղված տարածքի սենյակներից մեկի պատը նման է հայկական
ճարտարապետության մեջ տարածված խորանին: Չի բացառվում, որ սենյակը եղել է պաշտամունքի
համար նախատեսված վայր, որտեղ մարդիկ անցկացրել են ծիսակատարության, զոհաբերության
արարողությունները: Սրան կից պեղված մի սենյակում կենտրոնում գետնից որոշակի բարձրության
վրա քարեր են շարված: Սա ամենայն հավանականությամբ մարդու ստեղծած հարմարություններից
է, կենցաղային օգտագործման առարկա, որը կարող է փոխարինել ներկայիս սեղանին կամ մահճակալին:
Մեկ այլ սենյակում կենտրոնում դրված է կարմիր քար, որը, ըստ երևույթին, պաշտվել է որպես
կուռքի առարկա և բերվել է այլ վայրից, քանի որ Սեպասարի պեղված բնակատեղիի կացարանների
շարվածքներում տուֆ չկա, մինչդեռ այս կարմիր քարը տուֆից է:
Մի
քանի տարի առաջ բնակավայրի կողքին ջրամբար է կառուցվել:
Հավանաբար առանց գիտակցելու ոչնչացվել է բնակատեղիի հսկայական տարածք: Շինարարները
գլխի չեն ընկել, որ հեռացնում են տարածքից ոչ թե սովորական քարաշերտ, այլ շուրջ
5000 տարի առաջ կառուցված կացարաններ:
Թերևս պեղված բնակատեղիի վրա պետք է հրավիրել
բոլորի, հանձին կառավարության ուշադրությունը,
քանի որ ոչ բոլոր երկրներում կան հնագույն մշակութային շերտեր, հնագիտական հուշարձաններ,
հատկապես բնակավայրեր, որոնք կառուցվել են 3-5-րդ հազարամյակներին: Հայտնաբերվածը պետք
է պահպանել և ներկայացնել ըստ պատշաճի:
Պեղումների հետաքրքիր պրոցեսի ընթացքում ուսանողները
հնագիտական համալիրից պեղել և գտել են տարբեր գույների /կարմիր և սև/ սափորների մասեր,
ջրի խողովակների մասնատված բեկորներ, նույնիսկ կենդանիների ոսկորներ և ատամներ: Պեղումները
ուսանողների համար դժվար, բայց հաճելի և օգտակար
պրակտիկա էր, քանի որ հնագիտության վերաբերյալ տեղեկություններ կարդալը կամ
պարզապես դասապրոցեսը քիչ է այս բարդ գիտության մասին ընդհանուր պատկերացում կազմելու
համար: Հարկ է գոնե մեկ անգամ մասնակցել պեղումների
և ինչու չէ ապրել սեփական ձեռքերով մոտ 5000 տարվա հնություն ունեցող փոքրիկ բեկոր
հայտնաբերելու ուրախությունը:
Գոհար Նավասարդյան
ԵԳՊԱ Գյումրու
մասնաճյուղ
արվեստաբանության
բաժին, 3-րդ կուրս
