Քրիստոնեական տաճարը, նրա կազմավորումն ու կառուցվածքը

Եկեղեցական ճարտարապետությունը ձևավորվել է IV–VII դդ., երբ ստեղծվել են եկեղեցական շենքերի գրեթե բոլոր այն հորինվածքները, որոնք կիրառվել են նաև հետագայում: 301-ին Հայաստանն աշխարհում առաջինը ընդունելով քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն` սկզբիցևեթ ինքնուրույն է մշակել եկեղեցական շենքերի տիպերը: Եկեղեցական ճարտարապետությունը հայ ժողովրդի միջնադարյան մշակույթի կարևորագույն բնագավառն է, նրա բազմաթիվ կառույցներում ցայտուն արտահայտվել են հայկական ճարտարապետության ինքնատիպությունը, բարձր մակարդակը և գեղարվեստական հարուստ ավանդները:

Քրիստոնեության ընդունումից հետո առաջին տասնամյակները ողջ երկրում նոր պաշտամունքի շենքերի բուռն կառուցման շրջան են եղել: Ըստ պատմիչներ Զենոբ Գլակի և Փավստոս Բուզանդի` Գրիգոր Ա Լուսավորիչը և Տրդատ Գ թագավորը հեթանոսական տաճարների տեղում են կառուցել առաջին եկեղեցիները` դրանով իսկ կապելով դարերով սրբագործված վայրերը նոր կրոնի հետ: Ընդ որում տաճարների մի մասը վերակառուցվելով` փոխարկվել է եկեղեցու, մի մասն էլ ավերվել է, և նրանց հիմքերի վրա եկեղեցի է կառուցվել: Այդ ընթացքում կրկնվել է հեթանոսական տաճարի երկայնական` արևելքից արևմուտք ձգված հորինվածքը, միայն բեմը արևմուտքից տեղափոխվել է արևելք: Ագաթանգեղոսը միանգամայն որոշակի հայտնում է Գրիգոր Ա Լուսավորչի` նորակառույց եկեղեցիների առաջին ճարտարապետ լինելու մասին: 

Բյուրականի Ս. Հովհաննես եկեղեցի

 VII դ. վերջին Հայաստանում հաստատված արաբական ծանր լուծը երկու դար ընդհատել է երկրի զարգացման բնականոն ընթացքը: IX դ. վերջին, անկախության վերականգնումից հետո, նախադրյալներ են ստեղծվել ճարտարապետության զարգացման նոր փուլի համար: IX–XI դդ. Հայաստանի ֆեոդալական մասնատվածությունը հանգեցրել է առանձին` Անիի, Սյունիքի, Վասպուրականի, Լոռու ճարտարապետկան դպրոցների ձևավորմանը: 
 

Հռիփսիմեի եկեղեցու հատակագիծը

 Սկզբնապես եկեղեցիներ կառուցելիս, փորձի և շինարարական ավանդույթների կորստի պատճառով, կիրառել և կրկնել են VII դ. Մշակած և հայտնի ձևերը` թաղածածկ դահլիճի (Բյուրականի Ս. Հովհաննես եկեղեցի), «ազատ խաչի» (Սևանավանք, Հայրավանք), գմբեթավոր դահլիճի (Շիրակավանի Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցի), մաստարայատիպ (Կարսի Ս. Առաքելոց եկեղեցի), հռիփսիմեատիպ (Վարագավանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցի): 
 

Կարսի Ս. Առաքելոց եկեղեցի

 Այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանի Եկեղեցական ճարտարապետության մեջ առաջատար դեր է խաղացել երկրի մայրաքաղաք Անիի ճարտարապետական դպրոցը, որն ազդեցություն է ունեցել հայկական ճարտարապետության զարգացման ողջ ընթացքի վրա. նրա մշակած ոճական ուղղությունը, հարդարանքի ձևերը տարածվել են երկրի նահանգներում, կախյալ թագավորություններում: 

Աբուղամրենց Ս. Գրիգոր եկեղեցին

 Անիի ստեղծագործական դպրոցի նվաճումներն անխզելիորեն կապված են միջնադարյան Հայաստանի խոշորագույն ճարտարապետ Տրդատի անվան հետ, որը կարևոր ավանդ է մուծել հատկապես Եկեղեցական ճարտարապետության ձևերի մշակման գործում: Անիում տարածում են գտել կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների քառախորան ու վեցախորան ձևերը, որոնց շարքում իրենց ճարտարապետկան-գեղարվեստական բարձր հատկանիշներով առանձնանում են Անիի Ս. Առաքելոց եկեղեցին, Աբուղամրենց Ս. Գրիգոր և Հովվի եկեղեցիները: 

Մարմաշենի վանք

 Անիի ճարտարապետական դպրոցի ոճական առանձնահատկություններից են եկեղեցիների արտաքին ճակատների և գմբեթների թմբուկների` կամարաշարով ձևավորումը, գմբեթների հովանոցաձև ծածկը: Անի քաղաքի կառույցներից բացի այս դպրոցի լավագույն գործերն են Մարմաշենի վանքի, Խծկոնքի վանքի, Ամբերդ ամրոցի Վահրամաշեն, Հոռոմոսի վանքի, Բագնայրի վանքի եկեղեցիները: 
 

Բղենո Նորավանքի եկեղեցին

 Անիից հետո իր նշանակությամբ երկրորդը Սյունիքի ճարտարապետական դպրոցն է, որը IX–XI դդ. ստեղծել է այնպիսի բարձրարվեստ գործեր, ինչպիսիք են Բղենո Նորավանքի, Վահանավանքի, Գնդեվանքի, Որոտնավանքի, Ցաղաց քար վանքի եկեղեցիները և հռչակավոր կրոնական, գիտական և կրթական կենտրոն Տաթևի վանքի` Հայաստանի այդ ժամանակաշրջանի ամենախոշոր` Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարը:
 

Ցաղաց քար վանական համալիր

Լուսինե Բադալյան
ԵԳՊԱ արվեստաբանության բաժին, 2-րդ կուրս