Ըստ հնագույն հայկական ավանդության` Արևը գեղեցիկ պատանի է։ Նա իր մոր հետ բնակվում է հեռու, աշխարհի ծայրին,
կապույտ մարմարից շինված շքեղ պալատում։ Պալատը գտնվում է տասներկու բակի
մեջտեղը։ Յուրաքանչյուր բակ չորս կողմից կամարակապ է, կենտրոնում՝ ավազան,
ցայտող շատրվանով։ Այնտեղ ոչ ծառ կա, ոչ կանաչ, ոչ կենդանի, ոչ թռչուն, ոչ
էլ որևէ արարած։ Ցերեկը այնտեղ խոր լռություն է տիրում, և այդ քար լռության
մեջ բակերի կամարների տակ պառկած ննջում են հազարավոր ու բյուրավոր
աստղեր։
Մեջտեղի բակի ավազանի վրա կառուցված է ոսկեղեն տաղավար, ուր
բացված է արեգակի մարգարտապատ մահիճը։ Տաղավարի մի անկյունում լույսերի
մեջ նստած չքնաղ ու լուսերես արևամայրը սպասում է որդու վերադարձին։ Եվ ահա
օրվա ուղևորությունից հետո հոգնած իր պալատն է վերադառնում բոցավառ
արեգակը։ Նա մտնում է ավազան, լողանում, իսկ աստղերը արթնանում են, ոտքի
կանգնում, ողջունում արևին և երկինք բարձրանում։ Արևամայրը գրկում, ջրից
հանում է որդուն, պառկեցնում մահճում և կուրծք տալիս հավերժ երիտասարդ,
մշտամանուկ արեգակին։ Վերջինս քնում, հանգստանում է, որպեսզի հաջորդ օրն
առավոտյան վերսկսի իր մշտական երթուղին1:
Արևի լողավազանը նաև Վանա
ծովն է։ Վերջալույսին, օրվա շրջապտույտից հոգնած, արևը մտնում է Վանա ծով,
լողանում, մաքրվում, իջնում ծովի հատակը, ուր փրփուրների վրա փռված է նրա
անկողինը, պառկում է անկողնում, քնում, հանգստանում։ Իսկ արևմուտքում
շառագունած կամ ձյունաթույր ծալ-ծալ ամպերը նրա անկողնի քողն ու
վարագույրներն են։
Արշալույսից առաջ հրեշտակները արևին հանում են
անկողնից, հագցնում հրեղեն զգեստներ, հարդարում մահիճը։ Արևը լվանում է
երեսը, ջուրը դեմքից ցայտում է չորս դին, սար ու դաշտ ծածկում ցողով։ Բոլոր
թռչունները ցողի սրսկումից սթափվում են քնից, արթնանում, բներից վեր
թռչելով, սկսում են երգել ու ծլվլալ։ Արևելքում գտնվող հսկա լեռան տակից
նախ ելնում են արևի 12 թիկնապահները՝ բոլորը սևագույն արաբներ, ճառագայթի
նման լուսեղեն ճիպոտներով հարվածում են սարին, որը խոնարհվում է և
ցածրանում։ Մյուս բոլոր սարերն էլ իրար հետևից իրենց գլուխն են խոնարհում
արևի առաջ։ Հանկարծ այդ պահին սարերի թիկունքից երևում է արևի ոսկե գլուխն
ու հրեղեն մազերը, և նա բարձրանում է երկնակամար։
Առավոտ վաղ, երբ
արևը դուրս է գալիս ծովից ու երկրին շատ մոտիկ է լինում, նրա սաստիկ
ջերմությունից երկիրը կարող է այրվել ու մոխիր դառնալ։ Բայց այդ պահին նրա
դեմ է ելնում մի վիթխարի թռչուն և իր հզոր թևերը տարածելով՝ պատսպարում է
երկիրը արևի այրող ճառագայթներից։ Կեսօրին, երբ արևը հասնում է երկնքի
մեջտեղը և հեռանում երկրից, նրա ջերմությունը թուլանում է, և վտանգը
վերանում։ Այդ ժամանակ արդեն խանձված են լինում թռչունի թևերը, և նա
ուժասպառ ու կիսամեռ ընկնում է ծովը, զովանում, բուժում իր թևերը։ Հաջորղ
առավոտ կազդուրված՝ նա դարձյալ ելնում է արևի դեմ, իր հովանու տակ առնում
երկիրը, և այդպես շարունակ։
Արևը երկինք է բարձրանում նաև առյուծի
վրա նստած, նա արագ սլանում է երկնակամարով և երեկոյան գնում, հանգստանում է
մոր գրկում։ Արեգակին կրող առյուծը թաթերում պահում է մի վիթխարի թուր,
որով նա պաշտպանում է արևին քաջքերից։
Արև և Լուսին
Արևն ու լուսինը աստծո զավակներն են. արևը աղջիկ է, լուսինը՝ տղա։ Հոր
հրամանով նրանք պարտավորվում են գիշեր-ցերեկ հերթով հսկել աշխարհին։ Քույր
ու եղբայր վիճակ են գցում, թե իրենցից ով գիշերը հսկի։ Վիճակն ընկնում է
քրոջը՝ արևին։ Քույր ու եղբայր սկսում են տաք-տաք վիճել։ Աղմուկի վրա գալիս
է հայրը։ Երբ իմանում է պատճառը, նախատում է լուսնին և հրամայում, որ նա
գիշերները հսկի։ Լուսինը հանձն է առնում կատարել հոր կամքը։ Ապա աստված
դիմում է աղջկան՝ արևին, առաջարկելով ցերեկները հսկել։ Արևն առարկում է,
ասելով՝ որ ինքն իր աղջիկ տեղով ամաչում է օրը ցերեկով մարդկանց աչքին
երևալ։
— Այդ դեպքում, — ասում է հայրը, — ձեռներիդ մեջ մեկ–մեկ խուրձ ասեղ բռնիր. ով որ կհամարձակվի քեզ նայել, ասեղներով ծակիր աչքերը։
Արևն ընդունում է այդ առաջարկությունը և այդ օրից սկսած հոր կամքը կատարում։
Արևն
ու լուսինը քույր-եղբայր են. արևը եղբայրն է, լուսինը՝ քույրը։ Առաջներում
քույրը եղբոր հետ է գալիս-գնալիս եղել, բայց որովհետև շատ գեղեցիկ է եղել,
չար աչք է դիպել նրան, և նա հիվանդացել է ծաղիկ հիվանդությամբ։ Այդ դեպքից
հետո լուսինը խնդրում է եղբորը՝ ծակել այն մարդու աչքերը, ով իրեն կնայի,
որպեսզի իրեն այլևս չար աչք չդիպչի և իր հիվանդության վրեժը լուծվի։
***
Արևի և լուսնի մայրը ապրում է
երկնքում՝ աստղատանը։ Մի անգամ գիշերը, երբ մայրը խմոր է շաղախում, արևն ու
լուսինը կռվում են։ Արև քույրն ասում է.
— Ես գիշերով դուրս չեմ ելնի։ Լուսին եղրայրն էլ ասում է.
— Ես ցերեկը դուրս կգամ։
Շատ
որ կռվում են, մայրը վեր է կենում տեղից, խմորոտ ձեռքով ուժեղ ապտակ է
հասցնում լուսնի երեսին, գիշերով նրան տանից հանում, գցում դուրս։ Այդ
օրվանից մինչև հիմա լուսինը գիշերն է դուրս գալիս, արևը՝ ցերեկը։
Մի անգամ մայրը արևին ու լուսնին ասում է.
— Գնացեք աղբյուրից ջուր բերեք, ծարավ եմ, ով շուտ բերի, նրան կօրհնեմ։
Քույր
ու եղբայր վեր են կենում, գնում ջրի։ Լուսինը քրոջից առաջ է անցնում և
կուժը դնում աղբյուրի խողովակի տակ, որ ջուր լցվի։ Արևը եղբորից թաքուն
ծակում է նրա կժի տակը։ Վերադարձին լուսնի կժից ջուրը հոսում, թափվում է,
կուժը մնում է դատարկ։ Իսկ արևը կուժը լիք լցնում է ջրով, բերում, տալիս է
մորը, ստանում նրա օրհնությունը։
Մի անգամ արևն ու լուսինը գնում են
գետը, լողանում։ Լուսին եղբայրը մի քիչ լողանալուց հետո շուտ դուրս է
գալիս ջրից, սպասում, որ երբ քույրը ելնի ջրից, տեսնի նրա մերկությունը։
Արևը կռահելով եղբոր դիտավորությունը, ամոթից երկինք է բարձրանում։ Լուսինն
էլ անմիջապես նրա հետևից բարձրանում է երկինք, հետապնդում քրոջը, բայց
մինչև օրս էլ հետապնդում է նրան և չի կարողանում հասնել։ Դրա համար էլ արևը
իր սուր ասեղներով ծակծկում է թե լուսնի և թե բոլոր նրանց աչքերը, ովքեր
փորձում են նայել իրեն։
Արևը թագավոր է, լուսինը՝ թագուհի։ Լուսինը
շրջագայության է դուրս գալիս այն ժամանակ, երբ արար աշխարհը քնած է լինում,
որպեսզի ոչ ոք չկարողանա իրեն տեսնել։ Նա զբոսանքի է դուրս գալիս՝
շրջապատված աստղերով, որոնք իր կույս ընկերուհիներն ու նաժիշտներն են։
Լուսին թագուհին ծով բարիքներ է սփռում աշխարհի բոլոր արարածներին, մեկ-մեկ
էլ ամոթխածությունից իր դեմքը ծածկում է ամպի քողով։
Արևն ու լուսինը
ջահել սիրահարներ են. արևը աղջիկ է, լուսինը՝ տղա։ Երբ նրանք հանդիպում են
իրար, լուսինը սիրուց խելքը թռցնում է, խավարում։ Լուսնի վզից արյունոտ տիկ
կա կախված, նա երբեմն այդ տիկը գցում է արևի վիզը, որից արևը խավարում է։
Աստղեր
Աստղերը երկնքի կանթեղներն են, որոնք իբրև ջահեր առանց պարանի կախված են
բարձր ու լայն, անսյուն ու անգերան կառուցված երկնային տաճարում և առանց
ձեթի լույս են տալիս։ Աստղերը լինում են չար և բարի։ Ամեն մարդ ծնվում,
աշխարհ է գալիս մի աստղի տակ. որի տակ կանգնում է մարդը ծնվելիս՝ իր բախտն
է։ Եթե նրա աստղը բարի է, նա բախտավոր է, եթե չար է՝ դժբախտ։
Ծիր-կաթին աստղաբույլը կոչվում է նաև Հարդագողի կամ Դարմանագողի ճանապարհ։ Մի խիստ
ձմեռ հայերի նախնի Վահագնը ասորեստանցիների նախնի Բարշամից հարդ է գողանում, և Ծիր կաթինը այդ գողացված հարդի հետքն է։
Մի
ժամանակ ուրիշ ցեղի աստված իր մշակներին ուղարկել է մեր երկրի աստծո կալից
հարդ գողանալու։ Մեր աստծո հրեշտակները նետ-աղեղով խփել, սպանել են
գողերին, որոնց մոտից հարդը թափվել է երկնքի երեսին և այդպես էլ մինչև այժմ
մնացել։
Գարունը բացվելիս՝ մի խեդճ կնոջ դարմանը պակասում է,
անասունները մնում են քաղցած։ Շատ է դեսուդեն ընկնում, բայց ոչ մեկը նրան
դարման չի տալիս։ Ճարը որ կտրվում է, ելնում գնում է իր քավորի մարագը,
փեշը դարմանով լցնում։ Վերադարձին քամին խփում է, փեշի դարմանը թափում
գետին։
Այս անամոթ արարքը տեսնում է աստված, երկնքի երեսին ցուցադրում է այդ գողության նշանը, որպեսզի աշխարհը տեսնի սանամոր գողությունը։
Սանամայրը
շատ աղքատ է լինում, ամեն անգամ ստիպված իր քավորի հարդանոցից գոգնոցով
հարդ է գողանում։ Մի անգամ էլ, երբ քավորը նկատում է այդ, սանամայրն ամոթից
երկինք է բարձրանում, հետևից թափելով հարդը։ Մինչև այժմ էլ երկնքի վրա
երևում է թափած հարդի հետքը, որ կոչվում է նաև Սանամոր երթ։
Մի
ուղտապան 45 ուղտ է ունենում։ Երբ նրա հարդը սպառվում է, գնում հարևաններից
15 ուղտի համար հարդ է գնում, իսկ 30-ի համար՝ հարդը փոխ է վերցնում։
Հաջորդ անգամ, երբ դարձյալ հարդը սպառվում է, անհարմար է զգում նորից փոխ
ուզել, ստիպված գողանում է։ Այդ պահին սաստիկ քամի է բարձրանում և ամբողջ
հարդը ցրում երկնքով մեկ, որ մինչև հիմա էլ երևում է։
Տան հարսը
մարդագայլ1 է լինում։ Մի անգամ նրանց տունը հյուր է գալիս։ Հարսը հյուրի
ոտները լվանալիս տեսնում է, որ դրանք շատ փափլիկ են։ Հարսի ախորժակը
գրգռվում է։ Երբ բոլորը քնում են, հարսը գալիս է, որ հյուրին ուտի։ Հյուրն
այդ իսկույն իմանում է, քաշում է դաշույնը և հարվածում հարսի կրծքին։ Կաթն
անմիջապես հարսի կրծքից ցայտում է երկինք և իր հետքը մշտապես թողնում
երկնքի վրա։ Դրա համար էլ Հարդագողի ճանապարհը կոչվում է նաև Ծիր կաթին
(կաթի հետք)։
Ծիր կաթինը երկնքի այն տեղն է, որ պատռվել է ժամանակին, և հեղեղը թափվել երկրի վրա։
Կշիռ համաստեղության աստղերը Հայկ նահապետի զավակներն են՝ երեքը տղա, երեքը աղջիկ, որոնք կոչվում են նաև հայկեր (խեքեր)։
Մեծ
արջի համաստեղությունը կոչվում է նաև Յոթ սանամոր աստղեր։ Ժամանակին յոթ
սանամայր են եղել, ունեցել են մի քավոր։ Սանամայրերից յուրաքանչյուրը
մտածել է, թե մյուսը կհոգա քավորի հոգսերը։ Քավորը մնացել է առանց խնամքի և
քաղցից մեռել։ Աստված բարկանալով սանամայրերի վրա, նրանց դարձրել է յոթ
աստղ։
-------------------------
1
Այդ պատճառով էլ արևամուտը կոչվում է նաև մայրամուտ (մոր մոտ մտնել) կամ
մայր մտնել, իսկ արևածագի մասին երբեմն ասում են՝ «արևը մոր ծոցեն ելավ»։
*
Արևի և լուսնի մասին եղել են տարբեր պատկերացումներ, մի դեպքում արևը տղա
է, լուսինը՝ աղջիկ, որոնք կամ թագավոր ու թագուհի են, կամ էլ սիրահար
զույգ։ Իսկ մեծ մասամբ նրանք քույր ու եղբայր են, ընդ որում, արևը քույրն
է, լուսինը՝ եղբայրը։
