Աշխարհում կա մոտ 1,5 մլն. թանգարան: Եթե վերցնենք, որ օրական միջին
հաշվով ցանկացած թանգարան այցելում է 10-20 մարդ, ուրեմն <<աշխարհի
թանգարանն>> ամեն օր ունենում է միջինը 25 մլն. այցելու: Սակայն այս
մարդկանցից քչերն են տեղյակ Թանգարանի /որպես հատուկ գոյական/
կենսագրությունից, քչերն են մտածում ինչ ֆունկցիաներ ունեն թանգարանները,
ինչի համար և երբ են ստեղծվել, ինչ նպատակ են դրանք հետապնդում: Կխոսեմ
<<թանգարան>> կոչվածի, նրա գործառույթների, աշխարհի առաջին
թանգարանների ու նրանց ունեցած նշանակության մասին:
Ինչ է թանգարանը. <<սոցիալական հիշողություն>> կամ ազգի
կենսագրություն: Չնայած նրան, որ <<թանգարան>> տերմինը որպես
այդպիսին ավելի ուշ է գործածվել, այնուամենայնիվ, թանգարանային նմուշներ
սկսել են հավաքել դեռևս հնագույն ժամանակներից: Հայաստանում թանգարանների
նախատիպեր եղել են դեռևս մ. թ. ա. IX–VI դարերում: Արվեստի կոթողներ էին
ժողովված քաղաք-ամրոցներ Տուշպայում, Մուսասիրում, Էրեբունիում (Արինբերդ),
Թեյշեբաինիում (Կարմիր բլուր) կառուցված տաճարներում: Հետագայում
յուրատեսակ թանգարան-ավանդատներ են դարձել հին հայկական հեթանոսական
տաճարները և արքայական պալատները: Նշանավոր էր Անահիտ աստվածուհու տաճարը
Երզնկայում: Ժամանակակից թանգարանների նախատիպերն ստեղծվել են միջնադարում:
Պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցին հիշատակում է 3 տիպի թանգարան՝
արքունական, իշխանական տների և եկեղեցական: Միջագետքի, Եվրոպայի երկրներում
ևս տարբեր ժամանակաշրջաններում մարդկանց ընտանիքներում գտնվել ու պահվել
են արվեստի նմուշներ, որոնք դեռ ուղղակի հանդիսանում էին տանտիրոջ
սեփականությունը: Եգիպտական և հունական քաղաքակրթություններում գալիս է մի
ժամանակ, երբ նախկինում ստեղծված արվեստի գործերը մղվում են հետին պլան,
այս երկրների մոտ սկսվում է մշակութային ռեգրեսիվ ժամանակաշրջան: Ստեղծված
իրավիճակից դուրս գալու համար հին հույները սկսում են փնտրել անտիկ
քանդակներ, եգիպտացիները` նաև ռելիեֆներ: Ցանկացած հունական անտիկ քանդակ
դառնում է ակտուալ, և յուրաքանչյուր մարդ ձգտում էր ունենալ որքան հնարավոր
է շատ քանդակներ: Սկսվում է քանդակների կրկնօրինակման շրջան, ամենուրեք
տարածվում են անտիկ ոճով ստեղծված արվեստի նմուշներ: Արդյունքում տները
վերածվում են արվեստի գործերի պահոցների: Թանգարանների նախատիպերը երևան են
եկել հասարակության զարգացման այն փուլում, երբ առարկաների բնատիպերը
սկսել են պահպանել որպես վավերական վկայություններ և գեղագիտական արժեքներ:
Այդպիսիք էին Հին Եգիպտոսի տաճարների հավաքածուները (մ. թ. ա. III
հազարամյակ), Կնոսի պալատի պահոցը Կրետե կղզում (մ. թ. ա. XVI դար), Նինվեի
պալատի գրադարանը (մ. թ. ա. VII դար) և այլն:
Այստեղից հետևում է, որ թանգարանի ստեղծվելուց առաջ ընթանում է նմուշներ
հավաքելու պրոցես, այսինքն` ցանկացած թանգարան ստեղծվում է
նախաթանգարանային հավաքչության արդյունքում:
Վերածննդի շրջանում Եվրոպայում արվեստի հուշարձանները պահպանելու
նպատակով կենտրոնացրել են թանգարաններում: Թանգարանային գործն առավել
զարգացել է XVI–XVII դարերում: Մեծ հռչակ են ունեցել պալատական
հավաքածուները՝ կունստկամերները (թանգարան): Այդ շրջանում են ստեղծվել նաև
անտիկ արվեստի հուշարձանների հավաքածուները Ֆլորենցիայում, Հռոմում,
Դրեզդենում: Եվրոպայի և Ամերիկայի այժմյան թանգարանների զգալի մասն
ստեղծվել է XVIII–XIX դարերում:
Թանգարաններից համեմատաբար հին պատմություն ունի Դրեզդենի պատկերասրահը:
1560թ.-ից սկսած Ֆրիդրիխ Իմաստունն իր արքունիքում սկսում է հավաքել
հայտնի ու հասարակության կողմից ընդունված արվեստի գործեր: 1600թ.-ից այն
բացվում է որպես ցուցադրության վայր: Մի շարք ցուցադրության սրահներ են
բացվում Ֆրանսիայում, հետևաբար նաև Ռուսական կայսրությունում /Ռուսաստանն
անմիջականորեն համարվում էր Ֆրանսիայի հետևորդը/:
17-րդ դարում հայտնաբերվում են շուրջ 1600 տարի գետնի տակ անցած Պոմպեյ,
Հերկուլանիում և Ստաբիա քաղաքները, որոնք կործանվել էին Վեզուվ հրաբխի
ժայթքումից: Այս տարածքների պեղումների հետևանքով հայտնաբերվում են
սյուների և որմնանկարների ֆրագմենտներ, քանդակներ, կիրառական արվեստի
նմուշներ, սպասք և այլ արվեստի տարրեր: Աշխարհի ցանկացած երկրում սկսվում
են պեղումներ, սկսվում է արվեստի գործեր հայտնաբերելու
<<համաճարակ>>: Հայտնաբերված իրերը խնամքով պահվում էին,
հավաքվում մի քանի վայրերում: Աստիճանաբար հավաքված գործերը սկսում են նաև
ուսումնասիրել: Եթե նախկինում մարդկանց հետաքրքրում էր միայն քանդակը, ապա
այժմ փորձում էին ճշտել ամեն ինչ իրենց ձեռք բերած արվեստի գործի մասին. թե
ով է հեղինակը, որ թվականին է ստեղծվել, որ երկրում, ինչ տնտեսական
պայմաններում, ինչ նպատակով և վերջապես, ինչքանով է այն արժեքավոր:
Գնալով արվեստը սկսում է հետաքրքրել ոչ միայն միջին խավի մարդկանց, այլև
բարձրաստիճան ազնվականներին: Հավաքածուներ են սկսում ստեղծել Եվրոպայի
թագավորները, Ռուսաստանի կայսրերը /սա երբեմն բխում էր ոչ միայն արվեստի
հանդեպ հետաքրքրությունից, այլև կիրթ ու մտավորական մարդու կերպար
ստեղծելու ձգտումից/:
Արվեստով տարվելով` նույնիսկ շատերը լքում էին իրենց բնակարանները,
որպեսզի գործերը դառնային ոչ միայն իրենց, այլև հանրության սեփականություն:
1753թ. Լոնդոնում հիմնվում է Բրիտանական թանգարանը:
1793թ. Ֆրանսիայի լավագույն հավաքածու ունեցողների արվեստի գործերը
հավաքվում են աշխարհում ամենահայտնի թանգարանում` Լուվրում /այստեղ այժմ
ցուցադրվում է 35000 արվեստի գործ: Լուվրի հավաքածուի հիմնադիր ընդունված է
համարել Ֆրանցիսկ 1-ինին, քանի որ նկարների հիմնական մասը հավաքել է նա:
Նույն թվականին Ռուսաստանում որպես թանգարան հասարակության առաջ բացվում է
Պետրոս 1-ինի կառուցած Պետերգոֆը: Այսպես հավաքված և արդեն ուսումնասիրված
գործերը սկսում են նաև ցուցադրվել: Աստիճանաբար ձևավորվում է
<<թանգարան>> հասկացությունը:
19-րդ դարի սկզբին լոնդոնյան Մէրիլեբոն շրջանում բացվում է Մադամ
Տյուսոյի մոմե արձանների թանգարանը, որի հավաքածուն մինչև օրս էլ
թարմացվում է ներկայիս հայտնի մարդկանց մոմե արձաններով:
1852թ. ռուսների համար բացվում է Էրմիտաժը /այժմ 3 միլիոնանոց
հավաքածուից պարտադիր ցուցադրվում է 60000 նմուշ/: Սրանից ավելի քան մեկ
դար անց Ֆրանսիայում կառավարությունը բյուջե է հատկացնում թանգարանին`
արվեստի գործեր որոնելու ու ձեռք բերելու համար: Արդյունքում հայտնաբերվում
են այժմ համաշխարհային գլուխգործոցներ համարվող Ռոզետյան քարը, որի
միջոցով հնարավոր է դառնում վերծանել եգիպտական հիերոգլիֆները, Համմուրապպի
սալիկը, որը հանդիսանում է ամենահին օրենքների ժողովածուներից մեկը, նաև
Թութանհամոնի դամբարանը և բաբելոնյան մի քանի հարթաքանդակներ:
1877թ. Դրեզդենում լույս է տեսնում <<Թանգարանագիտություն>>
ամսագիրը, որով հիմք է դրվում այսպես կոչված թանգարանագիտությանը կամ
թանգարանաբանությանը: Նույն թվականին Փարիզում առաջին անգամ ֆիքսվում են
թանգարանի գործառույթները` հավաքել, պահպանել, ուսումնասիրել և
ցուցադրել:
Թանգարանների տարածվելուն ու շատանալուն զուգընթաց` դրանք տարորոշվում
են մի քանի տեսակների: Առաջ են գալիս տեղական արվեստի /Գյումրիի
ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարան/, ազգային, որն
իր հերթին բաժանվում է պատմության /Երևանի պատմության թանգարան/ և
կենցաղի, նաև արվեստի /Հայաստանի ազգային պետական պատկերասրահ/, որը
բաժանվում է ժողովրդական, ժամանակակից և կոնցեպտուալ արվեստի
թանգարանների: Թանգարանի ուրույն տեսակ են գիտության, արվեստի և
գրականության անվանի գործիչների տուն-թանգարանները, որտեղ պահվում են նրանց
անձնական իրերը, ձեռագրերն ու ստեղծագործությունները. այսպիսիք են
Խաչատուր Աբովյանի /Քանաքեռում/, Հովհաննես Թումանյանի /Դսեղում/, Ավետիք
Իսահակյանի /Երևանում և Գյումրիում/:
1880թ. բացվում է Կանադայի ազգային պատկերասրահը /Ջոն Դուգլաս Սեզերլենդ
Կեմբելի ջանքերով/: Թագավորական, կայսերական, ապա նաև պետական
թանգարաններից բացի կային նաև մասնավոր թանգարաններ: Իր ժամանակի ամենամեծ
արվեստի մասնավոր հավաքածուն ուներ Ս. Տրետյակովը: Նա իր անվամբ 1893թ.
հիմնում է պատկերասրահ: Քիչ ժամանակ անց <<թանգարանների
դաշտ>> է մտնում նաև ժամանակակից արվեստը: 1938թ. Նյու Յորքում
բացվում է մոդեռն արվեստի <<MoMa>> թանգարանը:
1939թ Սալամոն Գուգենհայմի ֆինանսական աջակցությամբ այստեղ բացվում է
գեղանկարչության թանգարան, որտեղ ներկայացված էին Ամերիկայի և Եվրոպայի
աբստրակտ նկարիչների աշխատանքներ: Այս նույն ժամանակահատվածում ստեղծվում է
Գուգենհեյմի ֆոնդը, որը հովանավորում էր նորահայտ և տաղանդաշատ
նկարիչներին: Սալամոն Գուգենհեյմի մահից 10 տարի անց 1959թ. Նյու-Յորքում`
5-րդ Ավենիուում, բացվում է աբստրակտ արվեստների թանգարանը: Նյու-Յորքյան
թանգարանի հաջողություններից հետո` 1997-ին, ֆոնդը բացում է մեկ այլ
թանգարան, որն արդեն գտնվում է Իսպանիայի խոշորագույն քաղաքներից մեկում`
Բիլբաոյում: Գուգենհեյմի ֆոնդի Բիլբաոյի բաժանմունքը իր պատերի ներքո
պահպանում և ցուցադրում է ժամանակակից արվեստի արտասովոր և անգին
գլուխգործոցներ:
Թանգարաններ են հիմնվել հատկապես 19-րդ դարում։ Խաչատուր Աբովյանը
1886թ. Երևանի գավառական դպրոցին կից հիմնել է հնությունների սենյակ:
Թանգարաններ են ստեղծվել Վասպուրականի Վարագավանքում /1858/, Էջմիածնում
/1868/, Երուսաղեմի և Պոլսի պատրիարքարաններում, Վենետիկում և այլուր,
որտեղ պահվել են պատմական արժեք ներկայացնող եկեղեցական աշխարհիկ իրեր։
Հայաստանում նախաթանգարանային հավաքչությունը սկսվում է Անիից: Հայկական
հավաքածուն ձևավորվելուց հետո Անիում շատ քիչ է ցուցադրվում, հետագայում
գործերի մեծ մասն անհետանում և ոչնչանում է: 1921թ. հիմնադրվում է
Հայաստանի ազգային պետական թանգարանը: 1968թ. բացվում է Էրեբունին:
Երեք տարի անց Գալուստ Գյուլբենկյանը` պարոն 5%-ը, Լիսաբոնում հիմնում է
արվեստի թանգարան: Նրա գեղարվեստական ձեռքբերումները ներկայացնում է
աշխարհի լավագույն հավաքածուներից մեկը: Արվեստի իր հին ու բացառիկ
հավաքածուն ամբողջությամբ կտակել է <<Գյուլբենկյան>>
հիմնադրամին: Նույն տարիներին Երևանում Հենրիկ Իգիթյանի ջանքերով հիմնվում է
Ժամանակակից արվեստի թանգարանը /1972թ./: 1984թ. բժիշկ Արամ Աբրահամյանի՝
Հայաստանին նվիրաբերած գեղանկարչական հավաքածուի հիման վրա հիմնադրվում է
Ռուսական թանգարանը, որն այժմ ունի 8 ցուցասրահ, գեղանկարչության և
դեկորատիվ-կիրառական արվեստի 333 ցուցանմուշ:
20-րդ դարի վերջին աշխարհում կար արդեն 1 մլն. թանգարան: Թանգարանը
գիտամշակութային հիմնարկ է, որը հավաքում, պահպանում, ուսումնասիրում և
հանրությանն է ներկայացնում բնապատմական, նյութական ու հոգևոր մշակույթի
արժեքները: Թանգարանների ֆոնդերում հիմնականում պահվում են իրեր, գրավոր
աղբյուրներ և արվեստի ստեղծագործություններ: Թանգարաններ այսօր էլ
հիմնվում են, սակայն փոխվել են <<արվեստի գործերի
չափանիշները>>: Օր օրի աճում են տարօրինակ հավաքածուներով
թանգարանները: Այժմ արվեստի հայտնի թանգարանների հավաքածուների կողքին կան
նաև Մահվան /Հոլիվուդ/, Հեռախոսների /Վավինա/, Ջեյմս Բոնդի /Մեծ Բրիտանիա/,
Փլավի /Օսակա/, Այլմոլորակայինների, Բանանի /Կալիֆորնիա/, Պաղպաղակի
/Իտալիա/, Մազերի, Անհեթեթ ու անպետք տեխնոլոգիական իրերի, նույնիսկ Վատ
արվեստի /Միացյալ թագավորություն/, Դժբախտ սիրո /Զագրեբ/, Զուգարանների
/Նյու Դելի/ թանգարաններ:
Գոհար Նավասարդյան
ԵԳՊԱ ԳՄ արվեստաբանության բաժին, 3-րդ կուրս
