Գմբեթի ծագումնաբանությունն ու էվոլյուցիան

Գմբեթը ճանապարհ է դեպի երկինք, այն կիսագունդ է, իսկ գունդը ամբողջության խորհրդանիշ է, որտեղ չկա սկիզբ և վերջ: Եկեղեցու գմբեթը աստվածայինի, անհասանելիի խորհրդաբանությունն է: Այն, որ գմբեթը դրվում է ոչ թե շրջանաձև, այլ քառակուսի, խաչաձև կամ կտրատված հատակագծով շինության վրա, արդեն իսկ հետաքրքրական է և ստեղծում է մարդ-հատակագիծ-գմբեթ եռանկյունին: Մի պահ մտածենք, թե ինչ կլիներ, եթե եկեղեցիները գմբեթ չունենային. հենց գմբեթն է, որ եկեղեցին դարձնում է Աստծո տուն, հավատի վայր և գմբեթն է, որ մի եկեղեցին տարբերակելի է դարձնում մյուսից: Եկեղեցին եկեղեցի չէր լինի, եթե չունենար գմբեթ, և գմբեթն էլ, որպես այդպիսին, պատկանում է միայն «եկեղեցի» կոչված շինությանը: Դժվար է պատկերացնել գմբեթ ունեցող բնակելի տուն: Անհեթեթ է նույնիսկ այն միքտը, որ հին ավանդական տան երդիկը նույնացվում է գմբեթի հետ: Տան երդիկը հոգևոր ոչ մի հիմք չունի, ընդհակառակը` ուղղված է դեպի թոնիր` երկրային կյանք:

Պանթեոնի գմբեթը ներսից

Շինարարական առումով, երբ գմբեթը հենվում է փոխանցումների միջոցով քառասյուն կամարակապ վանդակի վրա, այն հրող ուժերը կենտրոնանում են, և կառուցվածքային համակարգը վերածվում է գմբեթը կրող վանդակի, որը կոչվում է դասական կառույց-բալդախին: 5-րդ դարի հայ մատենագրության մեջ գոյություն ունի բալդախինի գրավոր ճարտարապետական-խորհրդաբանական մեկնաբանությունը, որը մեզ է հաղորդել Ագաթանգեղոսը և անվանել <<Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլք>>: Պատմիչը գրում է. «Չորս սյուների խաչերի վրա զարմանատես կամարներ միմյանց կապվեցին և դրա վրա գմբեթաձև խորանարդ ու աստվածակերտ, զարմանալի ամպեղեն շինվածք տեսա»:

Սբ. Սոֆիան վերևի ռակուրսից

Գմբեթը` որպես ճարտարապետական ու դեկորատիվ տարր, համաշխարհային ճարտարապետության մեջ հանդիպում է դեռևս հին ժամանակներից սկսած: Գմբեթի հայրենիքն համարվում է Հռոմը: Առաջին գմբեթավոր կառույցները հռոմեական բաղնիքներն էին` տերմերը, ապա նաև դամբարանները: Բաղնիքների գմբեթները ներսից ներկված էին կապույտ գույնով, ստեղծում էին երկնքի տպավորություն: Առաջին գմբեթավոր տաճարը Պանթեոնն է /մ.թ.ա. 128թ./, որի գմբեթը կշռում է 5 տոննա: Այն խորհրդանշում է երկինքը, իսկ վերևի բաց անցքը` արևը: Գմբեթի տրամագիծը 43մ է: Այն նվիրված էր բոլոր աստվածներին /Պանթեոն` բոլոր աստվածների տաճար/: Գմբեթն իր հետագա զարգացումն ապրում է բյուզանդական ճարտարապետությունում և զարգանում տաճարների երկու հիմնական տիպերի` բազիլիկ /Սանտա Մարիա Մաժորե, Սան Պաուլո Ֆիորե, Սան Ապոլինարե Նուովո, Սան Ապոլինարե Ին Կլասսե, Սան Վիտալե/ և խաչագմբեթ եկեղեցիների ձևավորման հետ զուգահեռ: Կոստանդնուպոլսի գլխավոր գմբեթավոր կառույցը Սբ. Սոֆիայի տաճարն է/532թ.ճարտարապետներ` Իսսիդոր և Ամֆիմիոս/: Կառուցվել է Հուստինիանոս կայսեր օրոք, գմբեթի տրամագիծը 31մ է: Տաճարը դասվում է եռանավ բազիլիկների տիպին: Բյուզանդական ճարտարապետության մեջ գմբեթատակ տարածությունից դեպտ թմբուկ, ապա նաև գմբեթ անցումը տեղի է ունենում առագաստների միջոցով:

Թաջ Մահալ

 Գմբեթը զարգացում է ապրում նաև ռոմանական արվեստում, որի մեջ գնբեթի ծանրության հավասարաչափ բաշխումը դառնում է ճարտարապետության գլխավոր խնդիրներից մեկը /Սեն Ֆրո, Սեն Սերեն, Նոտր Դամ դելա Գարդ, Նոտր Դամ դյու-Պոր/: Ժամանակի ամենախոշոր վանական համալիրը Կլյունիի աբբայությունն է, որն ունի 7 գմբեթ` 5-ը արևելյան, 2-ը` արևմտյան կողմում: 

 Ավելի ուշ` մուսուլմանական իշխանության տարիներին, գմբեթը դառնում է մահմեդական արվեստի հիմնական տարր: Մուսուլմանական գմբեթն ունի հետևյալ տեսակները`

1. 10-11-րդ դդ.-ձվաձև /Հին Իրան/

2. 12-13-րդ դդ.-կոնաձև /Սելջուկյան/

3. 14-րդ դ.-առագաստների վրա /Հասանի մզկիթ/

4. 16-րդ դ.-սոխուկանման /Հնդկաստանից/

Իրանական գմբեթն ունի բավականին բարձր պրոֆիլ: Գմբեթը սկսվում է այնտեղից, որտեղ ավարտվում է ուռուցիկությունը: Այն ընդունում է մեկ կոնի, մեկ կոնի, մեկ օվալի, մեկ սոխուկի տեսք, երբեմն պարզապես կազմված է որմնախորշերից /Զուբեյդայի դամբարանը Բաղդադում, Դանիելի դամբարանը Սուզում/:

Սանտա Մարիա դել Ֆիորե

Արևմտյան Եվրոպայում գմբեթն իր նշանակությունը վերագտնում է Վերածննդի դարաշրջանում: Նախորդող գոթիկայի խաչվող ներվյուրներն ու վերնասլաց աշտարակները փոխարինվում են թեթև սֆերիկ գմբեթով: Վերածննդի ճարտարապետության կարևոր ձեռքբերումներից է Սանտա Մարիա դել Ֆիորե եկեղեցին, որը հորիզոնական բաժանմունքներով գմբեթի, առանց կոնտրֆորսերի, միանգամայն այլ հենման կետեր ունեցող կառույցի օրինակ է: Եկեղեցու վրա աշխատել են Առնոլդո դի Կամբիոն, Ջոտտոն, Անդրա Պիզանոն, Ֆրանչեսկո Տալենտին, ավարտին է հասցրել Ֆիլիպպո Բրունելլեսկին: Գմբեթի տրամագիծը 42մ է, առանց լապտերի բազիլիկը կշռում է 9000 տոննա:

Գմբեթավոր կառույց Իրանում

 Վերածննդի ճարտարապետության կուլմինացիան Սբ. Պետրոսի տաճարն է /1506թ., Հուլիոս 2-րդ Պապի օրոք/, որի վրա աշխատել են Բրամանտեն, Բալդասարեն, Անտոնիո դա Սանդալը, Միքելանջելոն, ով, որոշելով գերազանցել Բրունելլեսկու նախագիծը, գմբեթը կանգնեցնում է ոչ թե 8, այլ 16 նիստեր ունեցող  թմբուկի վրա: 

 Վերածննդից հետո ճարտարապետությունը որոշ ժամանակ զարգացում չի ապրում, սակայն բարոկկոյի ժամանակ գմբեթը ստանում է նոր կիրառություն: Գմբեթով են պսակում հասարակական-քաղաքական շինությունները /Մյունխենի արդարադատության պալատ/: Բարոկկոյի շրջանի եկեղեցիներից են Դրեզդենի Ֆրաուենկիրխե /1743թ./ և Պոտսդամի Նիկոլաեկիրխե /1843թ./ եկեղեցիները:

Դրեզդենի Ֆրաուենկիրխե եկեղեցին

 Եկեղեցիներ կառուցվում են մինչև օրս, շարունակ վեր են խոյանում նոր ճարտարապետական հորինվածքներ, ժամանակակից կառույցներ, որոնք անվանում են «եկեղեցիներ»: Սակայն գմբեթը մասամբ է պահպանել իր նշանակությունը: Այժմյան եկեղեցիները /հատկապես Արևմտյան Եվրոպայի/ հազվադեպ են գմբեթ ունենում, շքեղ տեսք ունեն….երևի թե ժամանակն է նոր ռեֆորմացիայի….

շարունակելի....
հատված հետազոտական աշխատանքից
թեմա՝ <<Գմբեթի զարգացման պատմությունից>>
Նավասարդյան Գոհար
ԵԳՊԱ ԳՄ արվեստաբանության բաժին
3-րդ կուրս

կարդացեք նաև՝ Գմբեթի տարատեսակները
 Գմբեթի սիմվոլիկան