 |
| Հայդեգեր |
Հարցը, կարելի է կարծել, հեշտ պատասխան է
ենթադրում: Քանզի մենք պատասխանը գտնում ենք հենց իր` Նիցշեի մոտ` պարզորոշ
արտահայտված և անգամ ցրիվով տպագրված դրույթներում: Դրանք մենք գտնում ենք
Նիցշեի այն երկում, որն էլ Զրադաշտի կերպարն է ներկայացնում: Գիրքը
բաղկացած է չորս մասից, հղացվել է 1883-ից մինչև 1885 թթ. և կրում է
«Այսպես խոսեց Զրադաշտը» վերնագիրը:
Նիցշեն այս գիրքը ուղեկցել է մի
ենթավերնագրով: Այն ազդարարում է. «Գիրք ամենքի և ոչ ոքի համար»: «Ամենքի» –
սա, անշուշտ, չի նշանակում` ամեն մեկի, իբրև ուզածդ ոքի: «Ամենքի» – սա
նկատի ունի. յուրաքանչյուր մարդու` իբրև մարդու, յուրաքանչյուրին
մասնավորապես և այնքանով, որքանով նա իր էությամբ արժանի է հիշատակության:
«… և ոչ ոքի»,- սա ասում է. չորս կողմը լցված հետաքրքրասեր պարապ-սարապներից ոչ մեկի համար, ովքեր այս գրքի սոսկ առանձին հատվածներով և անսովոր ասույթներով են արբենում և կուրորեն խարխափում են նրա կիսով երգող, կիսով աղաղակող, կիսով դատողական, կիսով փոթորկահույզ, հաճախ վսեմական, մերթընդմերթ տափակ լեզվի մեջ` փոխանակ ոտք դնեն մտքի ճանապարհին, որը այստեղ իր խոսքն է փնտրում:
«… և ոչ ոքի»,- սա ասում է. չորս կողմը լցված հետաքրքրասեր պարապ-սարապներից ոչ մեկի համար, ովքեր այս գրքի սոսկ առանձին հատվածներով և անսովոր ասույթներով են արբենում և կուրորեն խարխափում են նրա կիսով երգող, կիսով աղաղակող, կիսով դատողական, կիսով փոթորկահույզ, հաճախ վսեմական, մերթընդմերթ տափակ լեզվի մեջ` փոխանակ ոտք դնեն մտքի ճանապարհին, որը այստեղ իր խոսքն է փնտրում:
«Այսպես խոսեց Զրադաշտը: Գիրք ամենքի և ոչ
ոքի համար»: Ստեղծագործության այս ենթավերնագիրը ի՜նչ ահավոր ճիշտ դուրս
եկավ իր լույս տեսնելուց ի վեր յոթանասուն տարիների ընթացքում,- սակայն
ճիշտ հակառակ իմաստով: Այն դարձել է գիրք ամեն մեկի համար, և ցայժմ ոչ մի
մտածող չի հայտնվել, ով աճած լինի այս գրքի հիմնական մտքի համար և կարողանա
չափել, թե նրա ծագումը ի՞նչ ընդգրկումեր կարող է ունենալ: Ո՞վ է Զրադաշտը:
Եթե մենք ուշադրությամբ ենք կարդում ստեղծագործության հիմնական վերնագիրը,
մի նշան ենք նշմարում. «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»: Զրադաշտը խոսում է: Նա
խոսող է: Ի՞նչ տեսակի: Ժողովրդական հռետո՞ր կամ ընդամենը քարոզի՞չ: Ո’չ:
Խոսնակ (der Sprecher) Զրադաշտը «հավատարմատար» է (Fursprecher»)1: Մեզ այս
անվան մեջ գերմաներենի մի շատ հին բառ է հանդիպում և այն էլ` բազմանշանակ:
«Fur»-ը (համար) իրականում նշանակում է «vor» (առջև): «Furtuch»-ը
(ֆարտուկ) այսօր էլ դեռ ալեմաներենում գոգնոցի գործածական անվանումն է:
«Fursprecher»-ը խոսում է ինչ-որ մեկի առջև և խոսք է ասում: Սակայն «fur»
միաժամանակ նշանակում է` ի նպաստ և ի արդարացում: Հավատարմատարը ի վերջո նա
է, ով մեկնում և բացատրում է այն, ինչի մասին և ինչի համար նա խոսում է:
Զրադաշտը հավատարմատար է այս եռակի
իմաստով: Բայց նա ի՞նչ է ասում: Ի նպաստ ո՞ւմ է նա խոսում: Նա ի՞նչ է
փորձում շարադրել: Զրադաշտը սոսկ ինչ-որ հավատարմատա՞ր է ինչ-որ բանի
համար, թե՞ նա հավատարմատարն է այն մի բանի, ինչը նախ և առաջ և մշտապես
դիմում է մարդուն:
«Այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ի երրորդ մասի
վերջերում կա մի գլուխ, որը վերնագրված է «der Genesende»` «Առողջացողը»:
Դա’ է Զրադաշտը: Բայց ի՞նչ է նշանակում «առողջացողը»: «Genesen»`
«առողջացում»-ը նույն բառն է, ինչ հունարեն nevomai, novsto”: Վերջինս
նշանակում է. տուն, հայրենիք դառնալ:- Կարոտախտը տան կարոտն է, տան թախիծը:
«Առողջացողը» նա է, ով հավաք- վում է տուն դառնալու համար, ասել է թե` իր
սահմանվածություն մտնելու համար: Առողջացողը ինքն իրեն տանող ճանապարհին է,
այնպես որ նա իր մասին կարողանա ասել, թե ով է ինքը: Հիշյալ հատվածում
առողջացողն ասում է. «Ես` Զրադաշտս, հավատարմատարը կյանքի, հավատարմատարը
տառապանքի, հավատարմատարը շրջանի»…
Զրադաշտը խոսում է ի նպաստ կյանքի,
տառապանքի, շրջանի, և նա դա է հայտարարում: Այս երեքը`
«կյանք-տառապանք-շրջան», պատկանում են միմյանց, նույնն են: Եթե մենք
կարողանանք այս եռակիությունը իբրև մի բան և նույնը ճիշտ մտածել, ապա ի
վիճակի կլինենք կռահել, թե ում հավատարմատարն է Զրադաշտը և ինքն իբրև այդ
հավատարմատարը` ով կարող է լինել: Ճիշտ է, մենք այժմ կարող ենք կոպիտ մի
բացատրությամբ միջամուխ լինել և անառարկելի ճշտությամբ ասել. «կյանք»
Նիցշեի լեզվով նշանակում է` առ իշխանություն կամքը` իբրև հիմնական գիծը ողջ
գոյավորի և ո’չ միայն մարդկանց: Թե ինչ է նշանակում «տառապանք»` Նիցշեն
ասում է հետևյալ բառերով. «Ամենայն ինչ, որ տառապում է, ուզում է ապրել»,
ասել է թե` այն ամենը, ինչ կամք առ իշխանության կերպով է: Սա նշանակում է.
«Կերպավորող ուժերը բախվում են իրար»: «Շրջանը»` օղակի նշանն է, որի
ձգտումը հետ է ձգվում ինքն իր մեջ և այդպես մշտապես հասնում է վերադարձող
նույնին:
Ըստ այսմ Զրադաշտը ներկայանում է իբրև այն
բանի հավատարմատարը, որ ողջ գոյավորը առ իշխանություն կամք է, որը իբրև
արարող, իբրև բախվող կամք` տառապում է և այդպես ինքն իրեն է կամենում
նույնի հավերժական վերադարձով:
Այս ցուցումով մենք Զրադաշտի էությունը
հանգեցրեցինք ինչ-որ սահմանման, ինչպես դպրոցականորեն են ասում: Մենք կարող
ենք այս սահմանումը արձանագրել, դաջել մեր հիշողության մեջ և առիթի
դեպքում առաջ քաշել: Մենք անգամ կարող ենք այս առաջադրված սահմանումը
հաստատել այն դրույթներով, որոնք Նիցշեի ստեղծագործության մեջ, ցրիվով
ընդգծված, ասում են, թե ով է Զրադաշտը:
Արդեն հիշատակված «Առողջացողը» հատվածում
մենք կարդում ենք. «Դ ո ւ (այն է` Զրադաշտը) ո ւ ս ո ւ ց ի՜ չ ն ե ս հ ա վ ե
ր ժ ա կ ա ն վ ե ր ա դ ա ր ձ ի»…
Իսկ ողջ գրքի առաջաբանում գրված է. «Ե ս (այն է` Զրադաշտը) ձ ե զ գ ե ր մ ա ր դ ն ե մ ո ւ ս ո ւ ց ա ն ո ւ մ»:
Ըստ այս նախադասությունների` Զրադաշտը,
հավատարմատարը, «ուսուցիչ» է: Նա ակնհայտորեն երկու բան է սովորեցնում.
նույնի հավերժական վերադարձը և գերմարդը: Բայց նախ և առաջ չնկատելու է
տրվում, որ այս երկուսը, ինչը նա սովորեցնում է, պատկանում են միմյանց,
չնկատելու է տրվում, թե դրանք ինչպես են միմյանց պատկանում: Սակայն անգամ
եթե այդ կապը պարզվի, էլի հարցական կմա` մենք հավատարմատարի՞ն ենք լսում,
թե՞ սովորում ենք այդ ուսուցչից: Առանց այդ լսելու և սովորելու մենք բնավ
չենք իմանա, թե ով է Զրադաշտը: Ուրեմն, բավական չէ միայն
նախադասությունները համադրել, որոնցից հետևում է, թե հավատարմատարն ու
ուսուցիչը իր մասին ինչ է ասում: Մենք պետք է ուշադրություն դարձնենք նրա
վրա, թե նա ի ն չ պ ե ս է դա ասում, ի’նչ առիթով և ի’նչ մտադրությամբ:
Վճռորոշ խոսքը` «Դու ուսուցիչն ես հավերժական վերադարձի», Զրադաշտը իրենից
ելնելով ինքն իր մասին չի ասում: Դա նրան ասում են նրա կենդանիները: Նրանք
անվանվում են ստեղծագործության նախաբանի հենց սկզբում և ավելի պարզորոշ`
նրա ավարտին: Այստեղ ասվում է. «… երբ արևը կանգնած էր կեսօրին:- Այդժամ նա
(Զրադաշտը) հարցական նայեց վերև – քանզի իր վերևում զիլ կանչը լսեց մի
թևավորի: Եվ ի՜նչ: Մի արծիվ էր լայնատարած պտույտներով ճախրում օդում, և մի
օձ էր կախված նրանից, ոչ ավարի նման, այլ հանց քույր,- քանզի օղակ-օղակ
փաթաթված էր նրա վզի շուրջը»: Մենք այս վզի շուրջը խորհրդավոր փաթաթվելու
մեջ արդեն կռահում ենք, թե արծվի պտույտներով և օձի փաթաթվելով ինչպես են
շրջան և օղակ անխոս փակվում: Այսպես փայլում է մատանին, որը anulus
aeternitatis է կոչվում. կնքամատանին և տարին հավերժության: Երկու
կենդանիների վրա հայացք գցելիս պարզվում է, թե նրանք իրենք, պտտվելով և
օղակվելով, ինչին են պատկանում: Քանզի նրանք ամենևին էլ նախ պտույտ և օղակ
չեն կատարում, այլ հոդվում են դրա մեջ` այդպես իրենց էությունը ձեռք
բերելու համար: Երկու կենդանիների վրա հայացք գցելիս հայտնվում է այն, ինչը
հարցականորեն վերև նայող Զրադաշտին է վերաբերում: Դրա համար տեքստը
շարունակում է. «Իմ կենդանիներն են դրանք,- ասաց Զրադաշտը, և նրա սիրտը
խայտաց: Ամենահպարտ կենդանին ներքո արեգական և ամենախելոք կենդանին ներքո
արեգական,- նրանք ելել են հետախուզման: Նրանք ոզում են իմանալ` Զրադաշտը
դեռ ապրո՞ւմ է: Արդարև, ես ապրո՞ւմ եմ դեռ»: Զրադաշտի հարցը իր կշիռը
պահպանում է միայն այն ժամանակ, երբ մենք «կյանք» անորոշ բառը հասկանում
ենք «կամք առ իշխանություն» իմաստով: Զրադաշտը հարցնում է. իմ կամքը
համապատասխանո՞ւմ է այն կամքին, որը, իբրև կամք առ իշխանություն, գոյավորի
ամբողջությանն է թափանցելով տիրում: Նրա կենդանիները քննում են Զրադաշտի
էությունը: Նա ինքն իրեն հարց է տալիս, թե ինքը դեռ, ասել է թե` արդեն նա՞
է, ով իրականում կա: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»-ի հետմահու գրառումներից
մեկում ասված է. «Ես ժամանակ ունե՞մ ս պ ա ս ե լ ո ւ իմ կենդանիներին: Եթե
դրանք ի մ կենդանիներն են, ապա կարող են ինձ գտնել: Զրադաշտի լռությունը»:
Այսպես, նրա կենդանիները վերոհիշյալ տեղում` «Առողջացողը» հատվածում, նրան
ասում են հետևյալը, ինչը մենք չպետք է անտեսենք ցրիվով տպագրված
նախադասության մեջ: Նրանք ասում են. «Զի քո կենդանիները լավ գիտեն, օ,
Զրադաշտ, թե ո’վ ես դու ո’վ պիտի դառնաս. տե’ս, դու ուսուցիչն ես
հավերժական վերադարձի,- այժմ սա’ է քո ճակատագիրը»:
Այսպիսով պարզվում է. Զրադաշտը պետք է նախ
և առաջ դ ա ռ ն ա նա, ով է’: Զրադաշտը վախենում է նման կայացումից: Վախը
ձգվում է ողջ ստեղծագործության միջով, որը պատկերում է նրան: Այդ վախն է
որոշում ոճը, ողջ ստեղծագործության ձգվող և գնալով ավելի ծորուն ընթացքը:
Այդ վախը խեղդում է Զրադաշտի ողջ ինքնավստահությունը և ինքնապաստանությունը
արդեն նրա ուղու սկզբում: Ով հաճախ հավակնոտ հնչող և հաճախ էլ սոսկ
աղմկելով շարժվող բոլոր ճառերից նախ և առաջ այդ վախը չի լսել և մշտապես չի
լսում, նա չի կարող իմանալ, թե ով է Զրադաշտը:
Քանի որ Զրադաշտը դեռ պետք է հավերժական
վերադարձի ուսուցիչը դառնա, ապա նա չի կարող անմիջապես սկսել այդ
ուսմունքով: Այդ պատճառով էլ նրա ուղու սկզբին մի այլ բառ է ընկած. «Ե ս ձ ե
զ գ ե ր մ ա ր դ ն ե մ ո ւ ս ո ւ ց ա ն ո ւ մ»:
«Գերմարդ» բառի առկայությամբ մենք,
անշուշտ, նախապես պետք է հեռու պահենք ողջ կեղծ և շփոթության մատնող
տոները, որոնք հնչում են սովորական կարծիքի համար: «Գերմարդ» անվամբ Նիցշեն
հենց սոսկ սովորական չափերը գերազանցող` մինչայժմյան մարդուն չէ, որ
անվանում է: Նա ոչ էլ նկատի ունի մարդու մի տեսակ, ով դեն է նետում
հումանիզմը և մերկ կամայականությունն ու տիտանական մոլեգնությունն է կանոն
դարձնում: Գերմարդը ավելի շուտ, եթե բառը լրիվ բառացիորեն վերցնենք, այն
մարդն է, ով բարձրանում է մինչայժմյան մարդու վրա, միայն ու միայն որպեսզի
մինչայժմյան մարդուն նախ և առաջ նրա դեռ բացակայող էության մեջ մտցնի և այն
ամուր դնի այնտեղ: «Զրադաշտի» հետմահու մի գրառումն ասում է. «Զրադաշտը չի
ուզում մարդու անցյալից ոչինչ կ ո ր ց- ն ե լ, ամեն ինչ համաձուլվածքի մեջ
նետել»: Բայց որտեղի՞ց է ծագում գերմարդու կոչը: Ինչո՞ւ այլևս չի
բավարարում մինչայժմյան մարդը: Որովհետև Նիցշեն ճանաչել է պատմական պահը,
երբ մարդը պատրաստվում է երկրի վրա ամբողջությամբ տիրապետության անցնել:
Նիցշեն առաջին մտածողն է, ով հայացք նետելով առաջին անգամ ծագող
համաշխարհային պատմության վրա` դնում է վճռական հարցը և այն խորհրդածման է
ենթարկում իր ողջ մետաֆիզիկական հեռահարությամբ: Հարցը ազդարարում է. մարդն
իբրև մարդ իր մինչայժմյան էությամբ պատրա՞ստ է երկրի վրա տիրապետությունը
ստանձնելուն: Եթե ոչ, ապա մինչայժմյան մարդու հետ ի՞նչ պետք է լինի, որ նա
երկիրը իրեն «ենթակա» դարձնի և այդպես հին ուխտի խոսքը իրագործի:
Մինչայժմյան մարդը չպե՞տք է ինքն իրենից վ ե ր բարձրանա, որպեսզի կարողանա
համապատասխանել այդ կոչումին: Եթե այդպես է, ապա ճիշտ մտածված «գեր-մարդը»
բնավ չի կարող անսանձ, այլասերված և դատարկության մեջ տապալող
ցնորամտության արդյունք լինել: Նրա տեսակը, սակայն, նույնքան քիչ կգտնես
պատմականորեն` ժամանակակից դարաշրջանը վերլուծության ենթարկելով: Այդ
պատճառով էլ մենք չենք կարող գերմարդու էութենական կերպարը փնտրել այն
կերպարների մեջ, ովքեր, իբրև մակերեսային և խեղաթյուր մեկնաբանված կամք առ
իշխանության գլխավոր դերակատարներ, խցկվել են դրա կազմակերպչական տարբեր
ձևերի վերնախավի մեջ: Մենք, անշուշտ, մի բան պետք է իսկույն նկատենք. այդ
միտքը, որը ուսուցչի կերպարն է նախապատրաստում, որը գեր-մարդն է
սովորեցնում, վերաբերում է մեզ, վերաբերում է Եվրոպային, վերաբերում է ողջ
երկրին, ո’չ միայն դեռ այսօր, այլև նախ և առաջ վաղը: Դա այդպես է`
միանգամայն անկախ նրանից` մենք այդ մտքին այո՞ ենք ասում, թե՞ պայքարում
ենք դրա դեմ, այն շրջանցո՞ւմ ենք, թե՞ կեղծ տոներով ընդօրինակում:
Յուրաքանչյուր էական միտք անձեռնմխելիորեն անցնում է բոլոր կողմնակիցների և
հակառակորդների միջով:
Ուրեմն հարկ է, որ մենք նախ ուսուցչից
սովորենք սովորել, իսկ դա թեկուզ այն լինի, որ մենք հարց տանք նրա մասին:
Միայն այդպես մենք մի օր կիմանանք, թե ով է Նիցշեի Զրադաշտը, կամ էլ երբեք
չենք իմանա: Անշուշտ, մնում է մտածել, թե Նիցշեի մտքի մասին հարց տալը
կարո՞ղ է դրա իսկ շարունակությունը լինել, թե՞ այն մի քայլ հետ է լինելու:
Մնում է նախ և առաջ մտածել, թե այդ
«հետ»-ը սոսկ պատմականորեն հաստատելի անցյա՞լ նկատի ունի, որը կարող է
վերարծարծվել (օրինակ, Գյոթեի աշխարհը), թե՞ «հետ»-ը ցույց է տալիս մի
եղած, ինչի սկիզբը դեռևս սպասում է մի հիշատակման, որպեսզի դառնա մի սկիզբ,
ինչը լուսաբացն է ծագեցնում:
Սակայն այժմ մենք սահմանափակվում ենք
նրանով, որ փոքր-ինչ և նախնականորեն ծանոթանում ենք Զրադաշտին: Դա, ըստ
էության, տեղի կունենա այն ժամանակ, երբ մենք կփորձենք համաքայլ գնալ
առաջին քայլերի հետ ուսուցչի, որը նա է: Նա սովորեցնում է ցույց տալով: Նա
նախապես նայում է գերմարդու էության մեջ և այն տեսանելի կերպարի է
հասցնում: Զրադաշտը միայն ուսուցիչն է, սակայն դեռ ոչ ինքը` գերմարդը: Եվ
մյուս կողմից` Նիցշեն Զրադաշտը չէ, այլ հարցնողը, ով փորձում է մտածման են-
թարկել Զրադաշտի էությունը:
Գերմարդը գերազանցում է մինչայժմյան և
այսօրվա մարդու տեսակը և այդպիսով անցում (Ubergang) է, կամուրջ: Որպեսզի
մենք սովորելով կարողանանք հետևել գերմարդուն սովորեցնող ուսուցչին`
կերպարի մեջ մնալու համար պետք է հասնենք կամրջին: Անցումը մենք շատ թե քիչ
լրիվ կմտածենք այն ժամանակ, երբ ուշադրության առնենք երեք բան.
1. Այն, որտեղից անցնողը հեռանում է:
2. Ինքը` անցումը:
3. Այն, դեպի ուր անցնողը անցնում է:
(Ծանոթագրությունը` Սերգեյ Ստեփանյանի: Ավելի մանրամասն տես` Վ. Գ.
Լայբնից, Մետաֆիզիկական երկեր, ֆրանս. թարգմանեց` Սուսաննա Խաչատրյան,
Երևան, «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչություն, 2001թ., էջ 75, 88):
Գերմաներենից թարգմանեց Հակոբ Մովսեսը
աղբյուրը` http://granish.org
