Գմբեթի սիմվոլիկան

Եկեղեցու խորհրդակարգում առանձնահատուկ տեղ ունեն գմբեթի գույնն ու գմբեթների քանակը, ինչպես նաև գմբեթի ծայրին դրվող խաչը: Սույն հոդվածում կանդրադառնանք տարբեր երկներում ու կրոններում ընդունված գմբեթի խորհրդաբանությանը և վերջինիս վրա կանգնեցվող խաչի պատմությանը: 
Գմբեթի գույնը տարբեր երկրներում ունի տարբեր խորհուրդ, սակայն հիմնականում դրանք նույնն  են: Քրիստոնեական կառույցներում գույները Աստվածաշնչյան մոտիվների արդյունք են: Այսպես, ոսկե գմբեթներ ունեն գլխավոր եկեղեցիները և այն տաճարները, որոնք նվիրված էին Հիսուսին և 12 տոներին /Սմոլենսկի, Միխայլովսկի եկեղեցիներ/:

Եկեղեցի 12 ոսկեգույն գմբեթներով` նվիրված 12 առաքյալներին

Ոսկեգույնը երկնային փառքի գույնն է: Կապույտ գմբեթը` դեղին աստղերով, նվիրված է Աստվածածնին, քանի որ աստղը հիշեցնում է Քրիստոսի ծնունդը Մարիամից: Աստղի միջոցով մոգերը իմացան մանկան ծննդի մասին /Նովգորոդի, Վոլոգդայի, Լոնդոնի ուղղափառ եկեղեցիներ/:

Եկեղեցի ՌԴ-ում: Կապույտ գմբեթ` դեղին աստղերով` նվիրված Աստվածածնին

Սբ. Երրորդության տաճարներն ունեն կանաչ գմբեթ, քանի որ կանաչը սուրբ հոգու խորհրդանիշն է /Ռոստովի, Յարոսլավլի եկեղեցիներ/:

Սրբերին նվիրված տաճարները պսակված են կանաչ և արծաթագույն գմբեթներով /Սմոլենսկի Ուսպենսկի և Ուգլիչեի եկեղեցիներ/: 

 Վանական համալիրներում հանդիպում են սև գույնի գմբեթներ: Սևը վանականների գույնն է: Գրեթե բոլոր սպիտակ գմբեթով եկեղեցիները նվիրված են Հիսուսի վերափոխմանն ու հարությանը: Երկնագույնով նվիրված գմբեթները նվիրված են Աստվածամորը /Ղրիմի եկեղեցի/:

Մուսուլմանական մզկիթ Մոսկվայում

 Կարմիր գմբեթով եկեղեցին կառուցված է հանուն քրիստոնեության զոհվածների հիշատակին: Դեղին գմբեթով եկեղեցիները նվիրված են Լուսավորիչներին:

Մի եկեղեցին կարող է ունենալ ոչ միայն տարբեր տեսակների /ինչպես նշված է նախորդ հոդվածում/, այլև տարբեր գույների գմբեթներ: Այսպիսի կառույցները շատ են Ռուսաստանում: Լավագույն օրինակներից է Մոսկվայի Կարմիր հրապարակի Վասիլի Բլաժենու տաճարը, որի 10 գմբեթներից յուրաքանչյուրը տարբեր է թե' գույնով, թե' ձևով: Տաճարն ունի հարթ, ձվաձև, սաղավարտաձև և սոխուկանման գմբեթներ: Այսպիսի բազմազանությունը խոսում է երկնային Երուսաղեմի շքեղ գեղեցկության մասին: 

 

Վասիլի Բլաժենու տաճարը

Էկլեկտիկ բնույթ ունի նաև Կազանի բոլոր կրոնների տաճարը: Սա իրենից ներկայացնում է սինագոգի, մզկիթի, քրիստոնեական եկեղեցու խառնուրդ, չի պատկանում կոնկրետ կրոնի, չունի հստակ հավատացյալների խումբ: Այն համախմբում է աշխարհի բոլոր կրոնները, բոլոր հավատացյալներին: Եկեղեցու զանգակաձև, կոնաձև, սոխուկանման և սֆերիկ գմբեթներն ունեն միանգամայն տարբեր գույներ, և դժվար է նրանց քանակը դարձնել սիմվոլիկ կամ գույներին տալ խորհրդանշական իմաստ:

Կազանի բոլոր կրոնների տաճարը. 1994թ.

 Եկեղեցին կարող է ունենալ ոչ միայն մեկ, այլ թվով շատ գմբեթներ: Սա ևս ունի իր խորհուրդը, և գմբեթի ցանկացած քանակություն իրենից առանձին երևույթի մեկնաբանություն է ներկայացնում: Ստորև ներկայացված է գմբեթի թիվն ու դրա սիմվոլիկ նշանակությունը`

Շեյխ Զաիդի մզկիթը, սպիտակ գմբեթ

•     1 գմբեթ ունեցող եկեղեցին նվիրված է Քրիստոսին /Սմոլենսկի, Աստրախանի, Ղրիմի  եկեղեցիներ/: Մուսուլմանական մզկիթներն հիմնականում ունենում են մեկ գմբեթ, որը պորհրդանշում է իսլամը /Երուսաղեմի Օմարի մզկիթ, Իրանի Բախայի եկեղեցի/: Հնդկական Բուդդայական տաճարները ևս ունեն մեկ գմբեթ, միագմբեթ եկեղեցիներ կան նաև Հայաստանում և Վրաստանում:
•    2    գմբեթով եկեղեցին ունի  Հիսուսի մարդկային և Աստվածային բնույթներ: Երկու գմբեթ ունեն հիմնականում Խարկովի եկեղեցիները:
•     3    գմբեթը  խորհրդանշում է սուրբ երրորդությունը /Աստրախանի Նիկոլսկի տաճար/:
•     4  գմբեթ ունեցող եկեղեցին ունի 4 ավետարանիչների խորհուրդը
•   5  գմբեթ ունեցող եկեղեցին խորհրդանշում է 4 ավետարանիչներին և Հիսուսին /Կարգոպոլի, Վոլոգդայի, Բելոզերոյի, Արխանգելսկի եկեղեցիներ/:
•      6 գմբեթ ունեցող եկեղեցիներ քրիստոնեական ճարտարապետությունում չեն հանդիպում
•        7  գմբեթով եկեղեցին խորհրդանշում է Քրիստոսի 7 վերքերը /Սուրբծննդյան մենաստանի եկեղեցի/:
•       9 գմբեթով եկեղեցին ունի աշակերտների 9 շարքերի խորհուրդը:
•     10  գմբեթ ունեցող եկեղեցին խորհրդանշում է Քրիստոսին և նրա աշակերտների 9 շարքերը /Վասիլի Բլաժենու տաճար/:
•     12   գմբեթն ունի 12 աշակերտների սիվոլիկ նշանակությունը:
•   13  գմբեթով եկեղեցին խորհրդանշում է 12 առաքյալներին և Քրիստոսին :
•      25 գմբեթ ունեցող եկեղեցին խորհրդանշում է մարգարեների կանխագուշակած 25 դատաստանները:
•         33 գմբեթով եկեղեցին խորհրդանշում է Հիսուսի կյանքի շարունակությունը երկնքում:

Իրանի Մեշհեդ քաղաքի մզկիթներից.կապույտ գմբեթ

Մոսկվայի Արխանգելսկի տաճարը.5 գմբեթ` Հիսուսին և առաքյալներին խորհդանշող

Եկեղեցու խորհրդակարգում մեծ տեղ է գրավում գմբեթի վրայի խաչը….Սա ունի շատ հին պատմություն: Այն նույնիսկ հեթանոսական ժամանակներում կիրառվել է և քրիստոնեակն նշանակություն է ստացել միայն Գր. Լուսավորչի միջոցով:  Գմբեթի վրայի խաչերը լինում են երկու տեսակի` կիսալուսնով և ութակողմ: Կիսալուսնով խաչը հին ժամանակներում հանդիսացել է Բյուզանդիայի պետական խորհրդանիշը: 145թ. Բյուզանդիայի գրավումից հետո դարձել է Օսմանյան կայրության զինանշանի մաս` քաջությունն ու հզոր ուժը խորհրդանշող: Այս պատճառով էլ կիսալուսնով խաչ է պատկերված 15-րդ դարում ստեղծված Յարոսլավ Իզյասլավիչի նկարում: Որպես քաջության խորհրդանիշ` Հին Ռուսիան խաչը վերցնում է Բյուզանդիայից` հետագայում դարձնելով այն իր եկեղեցիների գմբեթի վերջավորություն: Գմբեթի վրայի կիսալուսնով խաչը խորհրդանշում է արևն ու լուսինը: Ըստ մեկ այլ վարկածի` խաչն ունի Քրիստոսի, իսկ Լուսինը` Աստվածամոր խորհուրդը: Այսօր հերքված է այն վարկածը, որ խաչի ներքևի մասի կիսալուսինը խորհրդանշում է քրիստոնեության տարած հաղթանակը իսլամի նկատմամբ: Կա նաև կարծիք, որ դա ոչ թե կիսալուսին է, այլ խարիսխ, ինչ կայուն հույսի ու հավատի խորհուրդն ունի: Կիսալուսնով խաչերը դրվում են հիմնականում ուղղափառ եկեղեցիների գմբեթներին /Արխանգելսկի, Վոլոգդայի, Կուբինկայի եկեղեցիներ/:

Սև գմբեթներ` կիսալուսնի խաչերով

Ութակողմ խաչը երեք փայտերով առանցքն է, որոնցից կենտրոնականը երկար է` Քրիստոսի թևերի համար: Ունի խաչելության խաչի խորհուրդը: Ներքևի փայտը խորհրդանշում է խաչի այն հատվածը, որի վրա գամել են Հիսուսի ոտքերը: Վերևի փոքրիկ հատվածը այն փայտն է, որի վրա գրված էր` «Հիսուս Քրիստոս Նազովրեցի` հրեաների թագավոր»: Կա նաև վարկած, որ այս խաչը խորհրդանշում է գինով լի բաժակը, որը խմում է Քրիստոսը` քավելով մարդկանց մեղքերը: Հաճախ այսպիսի խաչեր կանգնեցնում են Տիրամոր համար կառուցված եկեղեցիներում: Նմանատիպ խաչեր կան Հս Օսեթիայի, Խարկովի, Աստրախանի Վլադիմիրի և Սբ. Աստվածածնի, նաև Ղրիմի    Վորոնցովսկու  եկեղեցիների գմբեթներին:

Ութակողմ խաչ

Կա նաև հավասարակողմ խաչի տեսակ, որն արևի խորհուրդն ունի: Սա հանդիպում է բուդդայական տաճարներում և  տարածված է Չինաստանի, Նեապոլի և Տիբեթի եկեղեցիներում:                  

 Այժմ ևս եկեղեցիներ կառուցվում են, դրանք ունեն տարբեր կոնստրուկցիաներ` նախորդներից տարբերվող և ունիկալ թե' տեսքով, թե' նյութով: Վերջերս Ռուսաստանում կառուցվեց եկեղեցի, որի գմբեթները մարմարից էին....

Իգոր Չերնիգովսկու տաճարը Պերեդելկինոյում

հատված հետազոտական աշխատանքից
թեմա՝ <<Գմբեթի զարգացման պատմությունից>>
Նավասարդյան Գոհար
ԵԳՊԱ ԳՄ արվեստաբանության բաժին
3-րդ կուրս

կարդացեք նաև՝ Գմբեթի ծագումնաբանությունն ու էվոլյուցիան
Գմբեթի տարատեսակները