Փիլիսոփայական միտքը Հին Հնդկաստանում

Բուդդա Շաքիամունիի քանդակներից

Հին Հնդկական փիլիսոփայական միտքը հնագույնն է աշխարհում: Նրա ակունքները հասնում են մինչեւ հնդկական մշակույթի հոգեւոր հնագույն կոթողները` վեդաները` Սահմիթներ, Քրահմաներ, Արահյակներ ե Ուպանիշադներ: Սահմիթների խումբը բաղկացած է չորս վեդաներից` Ռիգվեդա, Սամավեդա, Յաջուրվեդա եւ Աթհարվեդա: Սրանց մեջ փիլիսոփայական բնույթ ունի Ռիգվեդան:

Այնուամենայնիվ, ամենափիլիսոփայական վեդաները Ուպանիշադներն են /ուպանիշադ` նստել ուսուցչի կողքին ճշմարտություննիմանալու համար/, որոնք մշակվել են ավելի ուշ եւ իմաստավորվել որպես «սրբազան գիտելիք»: Ուպանիշադներով դիցաբանական աշխարհայեցողությունից անցում է կատարվել փիլիսոփայական մտածողութ­յան: Այստեղ արդեն խոսվում է մեկ աստծո եւ գերագույն գոյի` Բրահմանի մասին: Այս դա­րաշրջանի փիփսոփայական միտքը կոչվում է վեդայական: Իր էությամբ այն իդեալիստական-աստվածաբանական է: Աստվածների աստվածը Բրահման-Աթմանն է: Նրա ա­ռաջին միտքը եղել է «Ես կստեղծեմ աշխարհը»: Եվ նա ստեղծում է այդ աշխարհը: Բրահ­ման է այդ աշխարհի հիմքը, ելակետը, պատճառը եւ աշխարհն ամբողջապես, եւ' այն, ինչ կրակի մեջ է, եւ' այն, ինչ սրտում է, եւ' այն, ինչ արեւի մեջ է:

Փիլիսոփայական մտքի երկրորդ շրջանը էպիկական շրջանիփիլիսոփայությունն է, որը ամփոփված է «Մահաբհարաթա» էպիկական պոեմում: Այստեղ շարադրված են գոյաբա­նության, իմացաբանության եւ մարդու էության փիլիսոփայական սկզբունքները:

Հնդկական փիլիսոփայության ամենատարածված եւ ազդեցիկ դպրոցներից մեկը բուդ­դիզմն է, որը հիմնադրել է Բուդդան / մ.թ.ա. 624-544/: Արիական շակյա ցեղի Գաութամա  տոհմում ծնված որդին մեծացել է մի հարուստ ընտանիքում, որտեղ ստեղծված պայմաննե­րը բացառում էին կյանքի տառապանքներին եւ ողբերգություններին հաղորդակից լինելու առիթները: Այնուամենայնիվ, նա պատահաբար ականատես է լինում անտանելի վիճակնե­րի եւ ողբերգությունների մեջ ապրող մարդկանց տառապանքներին, որից հետո փախչում է հայրական տանից: Ուսումնասիրելով վեդաները եւ դրանց մեջ չգտնելով իսկական ճշմար­տությունները, ինքը ի վերջո գտնում է այդ ճշմարտությունները, մարդկային տառապանք­ներից փրկվելու ճշմարիտ ուղիներն ու միջոցները:

Բուդդիզմի /բուդդայականության/ էությունը կրոնա-փիլիսոփայական է, մարդու տառապանքների եւ դրանցից ազատագրվելու մասին ուսմուք է: Այս հայեցակետից բուդ­դայականությունը փրկության կրոնա-փիլիսոփայական ուսմունք եւ ջատագովություն է չորս «վեհ ճշմարտությունների» մասին, այն է` մարդկային կյանքը տառապանք է, այդ տառապանքները ունեն իրենց պատճառները, գոյություն ունի տառապանքներից ազա­տագրվելու ուղի եւ ճշմարտություն ութ առաքինությունների մասին, որոնց վրա հենվելով եւ որոնցով առաջնորդվելով` մարդիկ ազատագրվում են տառապանքներից եւ ապրում անխ­ռով ու հանգիստ կյանքով: Անխռով կյանքին` նիրվանային, հասնելու համար անհրաժեշտ է անցնել արքայազն Հաոսրամե Բուդդայի նախանշած միջին ուղիով: Դրանք ութ առաքինությունների` ճիշտվարքի, ճիշտ ապրելակերպի, ճիշտ խոսքի, ճիշտ մտքի, ճիշտ ու­շադրության, ճիշտ ջանքի եւ ճիշտ կատարելագործման ութնապատիկ ճահապարհներն են: Անցնելով այս ուղով, մարդը «մարում» է (նիրվանա-բառացի մարած) իր տա­ռապանքների բոլոր պատճառները եւ ճանաչում տառապանքների մասին ճշմարտությունը:

Վերը թվարկված փիլիսոփայական մյուս դպրոցները եւ ուղղությունները, մասնավորա­պես ոչ ուղղադավան, մատերիալիստական եւ իդեալիստական բովանդակություն ունեցող դպրոցներ են, որտեղ հին հունական փիլիսոփայությունից անկախ մշակվել են փիլիսոփա­յական հիմնական հասկացություններն ու սկզբունքները:

Նյութը պատրաստեց Զառա Սիմոնյանը
 Սանդրո Հակոբյանի «Փիլիսոփայության պատմություն և տեսություն» գրքից