2011 թվականի տվյալներով աշխարհում
բուդդայականություն է դավանում 780 մլն մարդ: Շատերի համար, սակայն, այն պարզապես
կրոն չէ…
Բուդդայականությունը (սանսկրիտ՝ बुद्ध धर्म, չին.՝ 佛教 fójiào
– լուսավորչի ուսմունք)
կրոնական-փիլիսոփայական ուսմունք է (դհարմա) , որը տանում է դեպի հոգեկան զարթոնք (բոդհա): Այն առաջացել
է Ք.ա. 5-րդ դարում Հնդկաստանում,
երբ քայքայվում
էին տոհմատիրական
հարաբերությունները և Գանգեսի հովտում ստեղծվում էին ստրկատիրական պետություններ։ Այս կրոնի հիմնադիրն է Սիդհարթհա Գաուտաման
(Բուդդան)։
Շաքիա գերդաստանի Շուդհոդանա
թագավորի որդի Սիդհարթհա Գաուտաման
ծնվել է մոտավորապես մ.թ.ա. 567թ։ Համաձայն
առասպելների՝ թագավորը
որդու մասին արված մարգարեությունից պաշտպանելու համար միակ ժառանգին
մեկուսացրել էր դրսի աշխարհից,
շրջապատել շքեղությամբ
և անում էր ամեն ինչ, որպեսզիթագաժառանգը ոչ մի դժվարություն չտեսնի։ Գաուտաման ապրում էր անհոգ կյանք, նա ամուսնացել էր իր սիրած աղջկա հետ և արդեն ուներ երեխա ուներ։ Սակայն, մի օր նրան հաջողվում
է դուրս գալ պալատից և այստեղ տեղի է ունենում իրականության
հետ երեք հանդիպում: Նա տեսնում է մի բորոտի, ապա զառամյալ
ծերունու և հանդիպում է հուղարկավորության։ Այսպես անհոգ թագաժառանգը
իմանում է, որ աշխարհում
կա հիվանդություն, ծերություն և մահ: Հետո նա հանդիպում
է մի չքավոր ճգնավորի,
ում կանքում ոչ մի բան պետք չէր։ Այդ ամենից ցնցված Գաուտաման սկսում է մտածել մարդկային կյանքի իմաստի մասին։
Նա փախչում է պալատից և 29 տարեկանում միանում է թափառական
ճգնավորակյացներին, որոնց հետ անց է կացնում
6 տարի։ Այդ տարիները խորը մտածմունքների մեջ անցկացնելով, նա 35 տարեկանում դառնում է Բուդդա՝ լուսավորված, արթնացած։
Բուդդայի արձանը. Պո Լին մենաստան |
Դրանից հետո Բուդդան
45 տարի քարոզում
է իր ուսմունքը: Նրա աշակերտների թիվն անընդհատ աճում է։ Նրանք միանում են բուդդայական համայնքներին՝ սանգհաներին, որոնք հետո ձևավորեցին
բուդդայական վանքեր։ Բոլոր ուղղություններով ուղարկվում են առաքյալներ, ովքեր պետք է տարածեին նոր ուսմունքը։ Բրահմայականները նույնպես դիմում են բուդդիզմին։
Շատ մարդիկ դառնում էին Բուդդայի աշխարհիկ
աշակերտներ։ 40 տարի առաքելական աշխատանք
ծավալելուց հետո Բուդդան հասկացավ,
որ եկել է այն ժամանակը, որպեսզի ազատվի իր մարմնից և հասնի նիրվանայի՝
հոգու բացարձակ
ազատության։ Նա իր կյանքի վերջին ժամերն օգտագործեց վանականներին
խորհուրդներ տալով։ Նրա վերջին բառերն էին. «Կենցաղի հարցերն անցողիկ են, պայքարեցե՛ք ձեր ազատության համար»։
Բուդդիզմը
սկզբնական շրջանում
հանդես է եկել որպես կրոնական ազատախոհ
երևույթ՝ ընդդեմ քարացած ուղղափառ
բրահմայությանը և արտաքին ծասակարգերին:
Բուդդիզմը չընդունեց
ինչպես բրահմայի
ուսմունքը, այնպես և Վեդայի սրբերի հեղինակությունը՝ հաստատելով, որ յուրաքանչյուր մարդ կարող է դառնալ սուրբ՝ արխատ կամ բուդդա: Դրա հետ մեկտեղ բուդդիզմը հանդիսանում
է Ուպանիշադի
փիլիսոփայության կրկնությունը՝ նոր տրամաբանությամբ։ Կարմայի օրենքների
հանդեպ հավատքը,
վերածնվելու և մոկշայի կամ նիրվանայի հասնելու
հնարավորությունը, աշխարհի և անհատականության փոփոխական լինելու գաղափարներն ընդհանուր
են Ուպանիշադի
և Բուդդայի
համար։
Որոշ հետազոտողներ բուդդայականությունը համարում են աստվածամերժողական, քանի որ ի տարբերություն քրիստոնեության և իսլամի, այստեղ բացակայում
է աստծո առաջնաստեղծ էությունը,
բացակայում է հոգու անմահության
գաղափարը, դժոխքի և դրախտի գոյությունը։ Այս կրոնը կոչում են նաև կարեկցանքի կրոն։ Այն կարգավորում
է մարդու հոգեբանական վարքագիծը։
Բուդդայականության էությունն
ամփոփված է չորս պնդումների,
մեջ, որոնք հանդիսանում են բուդդիզմի ճշմարտությունները.
Գոյություն
ունի տառապանք
դուքքհա. Սա մարդկային վախերն են, անհանգստությունները, տառապանքները, մի խոսքով, առօրյա կյանքը Այդ տառապանն ունի իր պատճառները:
Դրանք կարող են լինել մարդկային ցանկությունները, կրքերը, սեփական Ես-ը գոյություն ունի տառապանքներից ազատվելու
միջոց, որը կայանում է դրա պատճառները
ոչնչացնելու մեջ գոյություն ունի դուքքհայից ազատվելու
ութմասնյա ուղի, որը տանում է դեպի տառապանքների վերացում
և հասցնում
է նիրվանայի
Ութմասնյա
ուղին է՝ ճշմարիտ խոսք, ճշմարիտ միտք, ճշմարիտ գործ, ճշմարիտ կենսակերպ,
մտքերի ճշմարիտ ուղղորդում և այլն, որոնք անցնելուց հետո մարդը ձեռք է բերում անխռով հոգեվիճակ։
Նիրվանայի կարելի է հասնել մեդիտացիայի (խորասուզում)
միջոցով։ Փաստորեն,
նիրվանան հենց նույն տառապանքների,
ցանկությունների դադարումն
է։ Այն մարդուն կտրում է արտաքին աշխարհից և ազատում է նրա օբյեկտների
հետ կապվածությունից։
«Խորը գաղտնիքների
հանգույցների բացահայտման»
բուդդայական սութրան
(Սանդհինիրմոչան) իր մեջ ներառում
է Դհարմայի
անիվի երեք շրջադարձների հայտնի դոկտրինան: Առաջին շրջադարձի ժամանակ Բուդդան քարոզում
է 4 իրական ճշմարտությունները: Երկրորդի
ժամանակ քարոզում
է բոլոր դհարմաների դատարկության
մասին, երրորդի ժամանակ՝ Բուդդայի
բնության վարդապետության մասին, որն իրենից ներկայացնում
էր «միայն գաղափար»-ի գիտակցությունը:
Հնարավոր
չէ դառնալ բուդդայականության հետևորդ կամ ի ծնե լինել բուդդիստ: Այն դավանել կարող է նա, ով անցել է պահանջվող
ուղին և հասկացել երեք հիմնական գանձերը՝
Բուդդան, որի տակ հասկանում
են կամ հենց Շաքիամունիին
կամ յուրաքանչյուր այլ բուդդա-լուսավորչի, Դհարման,
որն առաջնորդվում
է «այնպես, ինչպես կա» սկզբունքով և Սանգհան, որը բուդդայական կազմակերպություն է, բայց հաճախ ասոցացվում
է ընդհանրապես
բուդդիզմի հետ: Վերջիններից առավել կարևոր է Դհարման, որին հասնելու համար հարկավոր է հետևել 5 բուդդայական
պատգամներին՝ խոիսափել
սպանությունից, գողությունից,
սանձարձակությունից, ստից և վայելքներով
հարբեցումից: Բուդդիստներն
ամենից առաջ փորձում են ոչնչացնել «3 թույները»՝ բնության
հանդեպ տգիտությունը,
կիրքն ու եսասիրական ցանկությունները, զայրույթն ու անհամբերությունը:
Շաքիամունի Բուդդա. Բոռոբուդուռ |
Կյանքը, ըստ բուդդիզմի,
դհարմաների շարան է, որի մասերից մեկի խախտման ժամանակ վրա է հասնում մահը: Սրանից հետո դհարմաները ձևավորում
են մեկ այլ համակարգ՝
ռեինկարնացիան, որը կախված է կյանքի ընթացքում
ձեռք բերված կարմայից: Մահից հետո նրա հոգին կարծես լքում է մարմինը, ինչպես իր հին զգեստը կամ վերարկուն և վերաբնակվում է մեկ այլ մարմնի մեջ։ Այստեղ կարևոր է կարմայի գաղափարը։ Կարմա նշանակում է «գործ», այսինքն թե մարդն իր կյանքի ընթացքում ինչ դրական կամ բացասական արարքներ
է գործել։ Եթե նրա կարման դրական է, ապա հաջորդ կյանքում
նա կվերածնվի
իբրև հարուստ,
երջանիկ, առողջ, իսկ եթե բացասական է, ապա՝ միջատ, որևէ կենդանի կամ նույնիսկ
առարկա: Այստեղ շեշտվում է մարդու անհատական
վարքագիծը և ի տարբերություն Հնդկաստանի փիլիսոփայական այլ դպրոցների,
որոնք շեշտում էին ֆատալիզմը
(ճակատագրապաշտությունը), բուդդիզմը
կարևորում է վոլյունտարիզմի սկզբունքը։
Մահայանական
պատկերացումներից ելնելով բուդդիզմը հաճախ բաժանում են Հինայանայի («Փոքր կառք») և Մահայանայի («Մեծ կառք»), երբեմն նաև՝ Վաջռայանան
(«Ադամանդե կառք»):
Հինայանան
(սանսկ.՝ हीनयान,
hīnayāna, բառացիորեն «Փոքր կառք») այն կառքն է, որի հետևորդները
ջգտում են անհատականության ազատությանը:
Իսկ կոչվում է փոքր, քանի որ այն միայն սեփական անձի ազատության համար է: Հինայանան
բաժանվում է շրավկաների (ունկնդիրների)
և «առանց սանգհայի նիրվանայի
հասածների» կառքերի:
Հինայանան ունեցել է 23-30 դպրոցներ՝
ներառյալ Թհերավադան,
ինչպես նաև Սարվաստիվադայի, Սաունթրատիկայի, Վատսիպուտրիայի և Սամմաթիի դպրոցները:
Հինայանան
իր մեջ ներառում է բոլոր վաղբուդդիստական տարրերը՝ երեք գանձերը, անատմավադայի
դոկտրինան, 4 ազնիվ ճշմարտությունները և այլն: Հինայանայում
գոյություն ունի 75 դհարմա:
Մահայանայի
հիմքը պրաջնյան
է՝ ինուիտիվ
իմաստությունը և կարունան կամ կարեկցանքը: Վերջինիս
միջոցով է իրական դառնում բոդհիչիտտայի ուսուղումը:
Մահայանայի դպրոցների
նպատակը, ի տարբերություն Հինայանայի,
ոչ թե նիրվանայի հասնելն է, այլ լիարժեք լուսավորության (աննուտարա սամյակ սամբոդհի): Մահայանական
ավանդույթը բուդդայական
փիլիսոփայությունը ստուգում
է հետևյալ
4 հիմքերից ելնելով.
·
Հիմքը ոչ թե ուսուցիչն
է, այլ վարդապետությունը · Հիմքը գաղափարն է, ոչ թե այն արտահայտող
բառերը · Հիմքը ոչ թե ընթացիկ, այլ վերջնական գաղափարն
է · Հիմքը խորը փորձի կատարյալ իմաստությունն է, ոչ թե հասարակ գիտելիքը
Մահայանայի
դպրոցների համար առաջնայինը մեդիտացիան
է, իսկ բուդդան նրանց համար միայն պատմական անձ չէ: Նա բոլոր դրահմաների
իրական բնությունն
է: Մահայանան
հենվում է նաև «տրակտատների
դպրոցի» վրա, որոնք հիմնված են շաստրաների
վրա: Կան նաև սութրաների
և դհյաների
դպրոցներ: Տրակտատների
դպրոցները կամ Մահայանայի հիմնական
փիլիսոփայական ուղղություններն են Մադհյամիկան,
որը ստեղծել է Նագարջունան
I-II դարերում և Յոգաչարան, որը ստեղծվել է Ասանգայի ու Վասուբանդհուի կողմից
IV-V դարերում: Սութրաների
հիմնական դպրոցներն
են Թյանթայ/Թենդայն ու Նիտիրենը, ինչպես նաև Հուայան/Կեգոնը, Դհյանայի
դպրոցները՝ Չան/Դզեն/Սոն/Թհիեն, Ամիդաիզմ,
Վինաի, Մանտր և այլն:
Բուդդիզմն
այսօր իր մեծությամբ աշխարհի չորրորդ կրոնն է՝ քրիստոնեությունից, իսլամից և հինդուիզմից հետո։ Ի տարբերություն տարածված այլ կրոնների, բուդդայականությունում չկա՝
·
Ամենակարող աստված կամ արարիչ ·
Աշխարհի ստեղծում.
Աշխարհը համարվում
է ոչ ոքի կողմից չստեղծված ոչ ոչ ոքի կողմից չկառավարվող
· Հավերժական հոգի · Մեղքերի թողություն
· Անվերապահ հավատ · Ամբողջական նվիրում
· Կրոնական կազմակերպություն կամ եկեղեցի (բուդդայական Սանգհան միություն է, ոչ թե կազմակերպություն), · Հերետիկոսություն · Եզակի տիեզերք.
աշխարհների թիվն անվերջ է · Նախախնամություն · Բուդդիզմի
հետևորդը կարող է դավանել նաև այլ կրոններ, ինչը և այս կրոնի հանդուրժողականության ապացույցն
է: · Բուդդան իրեն աստված, կիսաստված կամ երկրային արարած չէր համարում:
. Այս կրոնը ընդունում է տարբեր աստվածների,
մարգարեների, սատանաների
գոյությունը, բայց և միաժամանակ
ասում է, որ աստվածների
երկրպագումը ժամանակի
անիմաստ վատնում է:
Դե եսիմ՝ Գ. Ն.
Комментариев нет:
Отправить комментарий